Мұз бен оттың мекені – Исландия мыңдаған адамды, оның ішінде туристерді, зерттеушілер мен табиғатты сүйетін жандарды өзіне тартып келеді. Бұл жерде тектоникалық плиталар ажырасып, тереңдегі магма бетке қарай көтеріледі. Ішкі энергия электр қуаты мен жылуға айналып, жергілікті өмір салтына тікелей ықпал етеді. Табиғат құбылыстары мұнда жиі байқалып, ландшафты жыл сайын өзгеріп отырады. Жер сілкіністері де көпшілікті таңғалдырмайды, өйткені халық пен мемлекет қауіп-қатерге бейімделіп үлгерген. Исландия жанартауларының географиясы мен тарихы бір-бірімен тығыз байланысты, әрі бұл құбылыстар елдің мәдениетіне де әсер еткен.
- Ел аумағы дәл Орта-Атлант жотасының үстінде орналасқан, сонымен қатар жер астындағы ыстық нүктенің үстінде тұр. Бұл екеуінің қатар келуі жанартаулық белсенділікті күшейтеді. Магманың тұрақты көтерілуі көптеген жарықтар жүйесінің пайда болуына ықпал етеді.
- Аумағы үлкен болмаса да, ондаған жанартаулық аймақтар бар, олардың әрқайсысында бірнеше жүздеген кратер мен конус орналасқан. Бұл құрылымдар магманың жер бетіне көтерілуін қамтамасыз ететін тектоникалық жарықтармен тығыз байланысты. Әр аймақ өз бетімен белсенділік көрсете алады.
- Суртсей аралы 1963 жылы су астындағы жанартау атқылауы нәтижесінде пайда болған. Ол – Жер бетінде жаңа құрлықтың қалай қалыптасатынын бақылауға мүмкіндік берген ерекше зерттеу нысаны. Аралға тек ғалымдар ғана кіре алады, ал экожүйенің дамуын 60 жылдан астам уақыт бойы зерттеп келеді.
- Эйяфьятлайёкюдль жанартауы 2010 жылы атқылап, Еуропа әуе қатынасын толық дерлік тоқтатты. Ұсақ күл бұлты ұшақ қозғалтқыштарына қауіп төндіріп, мыңдаған рейс кейінге шегерілді. Бұл оқиға табиғат құбылыстарының жаһандық экономикаға әсер ете алатынын дәлелдеді.
- 1783 жылғы Лаки жанартауының атқылауы бұрын-соңды болмаған масштабта болды. Улы газдар мен лаваның мол мөлшері Еуропа климатына айтарлықтай әсер етті. Тарихи деректерде малдың жаппай қырылғаны және адамдар арасында өлім-жітім көбейгені жазылған.
- Рейкьянес түбегі жанартаулық белсенділіктің қайталанатын кезеңдерін бастан кешіреді. Соңғы жылдары бұл аймақта бірнеше фиссуралық атқылау орын алды. Лава ағындары елді мекендерге жақын болғанымен, қауіпсіз қашықтықта орналасқан.
- Бірқатар жанартаулар мұздықтардың астында жасырынған, бұл оларды аса қауіпті етеді. Атқылау мұзды ерітіп, кенеттен су тасқынын (иокулхлауп деп аталады) тудыруы мүмкін. Мұндай қауіптерді бақылау үшін арнайы гидрологиялық бекеттер жұмыс істейді.
- Геотермалдық энергия елдің негізгі жылу көзіне айналған. Ыстық бұлақтар мен бу көздері үйлерді жылытуға, электр өндіруге және ашық аспан астындағы бассейндерге қолданылады. Табиғи қуат Исландияны энергетикалық тұрғыдан дербес ел етеді.
- Исланд тілінде жанартау «eldfjall» деп аталады, бұл сөзбе-сөз «отты тау» деген мағына береді. Бұл термин халықтың табиғатқа деген терең құрметін білдіреді. Жанартаулар елдің географиялық атаулары мен әдебиетінде жиі кездеседі.
- Көптеген атқылаулар базальтты магмамен жүреді және ұзын жарықтар арқылы лава төгіледі. Ол төмен тұтқырлықтың арқасында алысқа жайылып, кең алаңдарды жабады. Мұндай алаңдар қара таспен көмкерілген тегіс жазықтарға айналады.
- Лава арасында жиі кездесетін оливин мен басқа да минералдар магманың шығу тереңдігін анықтауға мүмкіндік береді. Бұл мәліметтер геохимиялық зерттеулер үшін аса құнды. Олар Жер мантиясының құрылымын түсінуге көмектеседі.
- Аскья кальдерасы NASA-ның «Аполлон» бағдарламасы шеңберінде ғарышкерлерге арналған жаттығу алаңы болды. Оның айға ұқсас жер бедері мен күл қабаттары өте қолайлы саналды. Бүгінде бұл жер туристер мен геологтар үшін тартымды нысан.
- Катла жанартауы Мирдальсйёкюдль мұздығының астында орналасқан және өте қауіпті саналады. Оның атқылаулары жиі су тасқыны мен күл шығарумен қатар жүреді. Жергілікті билік бұл аймақта үздіксіз бақылау жүргізіп отырады.
- Орта ғасырларда Гекла «тозақтың қақпасы» деп аталған. Оның атқылау сипаты әртүрлі – кейде базальтты, кейде қышқыл лавамен жүреді. Бұл құбылмалылық оны алдын ала болжауды қиындатады.
- Исландияда жанартаулар жиі атқылағанымен, олардың басым бөлігі үлкен апатқа әкелмейді. Әдетте фиссуралық, орташа күшті атқылаулар орын алады. Ел тұрғындары бұл жағдайға бейімделіп, қауіпсіздік жүйесін дамытып отыр.
- Лавалық жазықтар ерекше жер бедерін қалыптастырады. Қатты таспен жабылған жолдар, жертас туннельдер мен түрлі формалар – табиғаттың көркем туындылары сияқты. Мұндай жерлер туристік бағыттар ретінде жиі таңдалады.
- Астананың маңында су мен магма әрекеттесуінен пайда болған туфты конустар бар. Олар қазір табиғи саябақтарға айналып, халыққа ашық. Қала инфрақұрылымы осындай жанартаулық бедермен үйлесіп өмір сүреді.
- Білім беру орталықтары мен мұражайлар жанартаулар жайлы ақпаратты кеңінен таратады. Экспозициялар нақты сейсмикалық және GPS деректеріне негізделген. Бұл халықтың табиғи апаттарға дайын болуын қамтамасыз етеді.
- Жанартау күлі топырақты микроэлементтермен байытады. Лава қатып, желмен ұсақталғаннан кейін құнарлы қабаттар пайда болады. Соның нәтижесінде ауыл шаруашылығы дамуға мүмкіндік алады.
- Кейбір өзендер жанартау әсерінен сүт тәрізді түске енеді. Бұл құбылыс балқытылған мұздар мен күл бөлшектерінен туындайды. Мұндай өзендер жаңа дельталар мен батпақты аймақтарды қалыптастырады.
- Күкірт диоксиді мен көмірқышқыл газының мөлшері үнемі бақыланады. Бұл газдардың өзгерісі магманың қозғалысы жайлы ақпарат береді. Ауа сапасына қатысты мәліметтер ашық түрде жарияланады.
- Сейсмометрлер, инклинометрлер және спутниктік құралдар жер қыртысының өзгерістерін тіркейді. Осы ақпараттар атқылау ықтималдығын болжауға көмектеседі. Ерте ескерту жүйелері халықты қауіпсіз жерге көшіруге мүмкіндік береді.
- Аралдың солтүстігі мен оңтүстігінде мұхит түбінде де атқылаулар болады. Олар кейде су астындағы жаңа аралдардың пайда болуына әкеледі. Бұл құбылыстар батиметриялық картада жақсы көрінеді.
- Қатқан лава туннельдер мен үңгірлер түзеді. Ішіне кіруге болатын мұндай үңгірлер туристер арасында өте танымал. Олар Жердің ішкі процестерін көруге мүмкіндік береді.
- Мұз бен магма кездескенде ерекше әйнекті жыныстар – гиалокластиттер түзіледі. Бұл тік қабырғалы, ерекше құрылымды тау жыныстарын қалыптастырады. Геологтар оларды пайдаланып жанартаулық тарихты қалпына келтіреді.
- Тұрғындар әлсіз жер сілкіністеріне үйренген, оларды күнделікті құбылыс ретінде қабылдайды. Мектептерде жүйелі жаттығулар өткізіліп тұрады. Бұл апатты жағдайларда тәртіп сақтауға көмектеседі.
- Ең ұзын атқылау жарықтары ондаған шақырымға созылып, күл мен шлакпен көмкеріледі. Мұндай құрылымдар лава қозғалысының бағытын көрсетеді. Олар спутниктік суреттерде анық көрінеді.
- Ландманналаугардағы риолитті таулар түрлі-түсті бояуымен танымал. Бұл түстер магмалық процестер мен геотермалдық белсенділікпен байланысты. Мұндағы көрініс фотосүйер қауымды ерекше қызықтырады.
- Исландиядағы жанартаулар тек жергілікті ғана емес, жаһандық маңызға ие. Олар тектоникалық плиталар мен жер мантиясының өзара әрекетін зерттеуге көмектеседі. Бұл білім басқа аймақтардағы вулканизмді түсінуге жол ашады.
Қорытындылай келе, исландиялықтар от пен мұздың арасында өмір сүруді үйренген. Олар табиғатпен күресудің орнына, оның ерекшелігіне бейімделіп, оны тиімді пайдаланып отыр. Жер асты процестері басқаруға келмесе де, оларды бақылап, алдын алуға болады. Исландия тәжірибесі адам мен табиғаттың үйлесімді қатар өмір сүре алатынын дәлелдейді.
