Адамзат тарихында үңгірлерге ерекше мән берілген. Табиғи құбылыстармен қалыптасқан бұл кеңістіктер жұмбақ болмысымен, ежелгі өркениеттердің ізімен және ерекше флора-фаунасымен таңғалдырады. Жер астындағы қуыстар ғалымдар мен саяхатшыларды, спелеологтар мен археологтарды ғасырлар бойы қызықтырып келеді. Кейбірі адам бармаған тереңдікте жасырынса, енді бірі мыңдаған жыл бұрынғы суреттер мен жазбаларды сақтап тұр. Үңгірлер әлеміне үңілу арқылы біз Жердің ішкі құрылымын ғана емес, адамзаттың өткенін де танып біле аламыз. Төменде әлемнің түкпір-түкпіріндегі ерекше үңгірлер мен оларға қатысты аз таныс деректер ұсынылады.
- Әлемдегі ең терең үңгір – Абхазиядағы «Верёвкина» үңгірі. Оның тереңдігі 2 200 метрден асады. Ғалымдар бұл үңгірді әлі де зерттеу үстінде, себебі жаңа тармақтар табылып жатыр.
- Ең ұзын үңгір жүйесі – АҚШ-тағы Мамонт үңгірі. Ұзындығы 680 шақырымнан асады және жаңа өткелдер ашылған сайын бұл көрсеткіш артып келеді. Бұл жер ерте замандағы байырғы халықтардың мекені болған.
- Үңгірлер тек әктаста ғана емес, базальт, гипс, мәрмәр және мұзда да түзіледі. Мұз үңгірлері – ең сирек кездесетін түр, өйткені олардың тұрақтылығы климатқа байланысты.
- Кейбір үңгірлердің ішінде дербес экожүйе қалыптасқан. Мұнда өмір сүретін тіршілік иелері жарық көрмейтіндіктен көру қабілетін жоғалтып, тері пигментінсіз тіршілік етеді. Мұндайларға соқыр балықтар, өрмекшілер мен жәндіктер жатады.
- Қытайдағы Фэнцзинь үңгірінде жер астында орман өсіп тұр. Үңгір ішінде ағаштар, тұман және өзіндік климат бар. Бұл жер – жарықсыз тіршілік етіп жатқан өсімдіктер үшін сирек мекен.
- Үңгірлерде сталактиттер мен сталагмиттер кездеседі. Сталактиттер – төбеден салбыраса, сталагмиттер – төменнен жоғарыға қарай өседі. Екеуі қосылғанда сталагнат, яғни тас бағана пайда болады.
- Көптеген карсты үңгірлердің жасы миллиондаған жылмен есептеледі. Олар алғашқы адамдардан бұрын пайда болған. Су мен әктас арасындағы баяу еріту процесі мұндай қуыстардың қалыптасуына әкеледі.
- Франциядағы Ласко үңгірі – ежелгі суреттер сақталған тарихи орын. Мұндағы аңшылық пен жануар бейнелері 17 мың жылдан астам уақыт бұрын салынған. Бұл алғашқы адамдардың дүниетанымынан сыр шертеді.
- Көптеген халық үңгірлерді қасиетті орын санаған. Үндістан, Түркия мен Непалдағы жерасты ғибадатханалары соның дәлелі. Адамдар үңгірлерді тыныштық пен рухани жақындасу орны деп есептеген.
- Исландиядағы Айдаһар көлі – жер асты суы мөлдір, айналасы лавамен көмкерілген ерекше орын. Оның түсі көкшіл және ертегідегідей әсер қалдырады.
- Үңгірлер қауіпті болуы мүмкін. Төбе құлауы, оттегі жетіспеушілігі, су деңгейінің күрт көтерілуі немесе бағыттан жаңылу – басты қатерлер. Сондықтан арнайы жабдық пен маман жетекшісі қажет.
- Мексикада ұзындығы 300 шақырымнан асатын су асты үңгірі бар. Сак-Актун жүйесі – әлемдегі ең үлкен су астындағы үңгір. Бұл жерден жануарлардың сүйектері мен адам қалдықтары табылған.
- Көптеген үңгірлерде жарқанаттар мекендейді. Олар жәндіктерді жойып, тұқым тарататын экожүйе үшін маңызды тіршілік иелері. Жарқанаттардың көңі – табиғи тыңайтқыш ретінде пайдаланылады.
- Ең биік үңгір залы – Вьетнамдағы Хан Сон Дунг үңгіріндегі Сарават залы. Оның биіктігі 200 метрден асады. Бұл залға биік ғимарат сыятындай кеңістік бар.
- Чехияда өзен ағып жатқан үңгірде қайықпен серуендеуге болады. Морав карсты деп аталатын бұл үңгір – туристердің сүйікті орны.
- Ресейде 15 мыңнан астам үңгір тіркелген. Олардың көбі Башқұртстан, Алтай, Кавказ және Қырымда орналасқан. Көпшілігі әлі толық зерттелмеген.
- Үңгірлер климаттық мұрағат қызметін атқарады. Ондағы шөгінділер арқылы мыңдаған жылдағы климаттың өзгерісі анықталады. Ғалымдар бұл деректерді жер тарихын қалпына келтіру үшін пайдаланады.
- Кей үңгірлер жанартау әрекетінен пайда болған. Лава сыртқы беті қатайып, ішкі ағыс ағып кеткенде қуыс қалыптасады. Мұндай қуыстар «лава түтігі» деп аталады.
- Тұздан тұратын үңгірлер де кездеседі. Олар Иранда, Израильде және Румынияда бар. Мұндағы ауа құрамында емдік иондар көп болғандықтан тыныс алу жолдарына пайдалы.
- Үңгірлер ежелден қашқындар мен қылмыскерлерге паналау орны болған. Түрлі дәуірлерде оларда қарақшылар, жалғызбастылар мен заңнан жасырынғандар мекендеген. Археологтар осындай іздерді әлі де табуда.
- Кей үңгірлер концерт өткізуге арналған орын ретінде пайдаланылады. Жақсы акустика, табиғи салқындық пен ерекше атмосфера тыңдаушыларға әсерлі көңіл күй сыйлайды. Мұндай шаралар Германия мен Словенияда жиі өтеді.
- Үңгірлер көптеген халықтардың аңыз-ертегілеріне негіз болған. Оларда рухтар, құбыжықтар, құпия өткелдер туралы сенімдер қалыптасқан. Бұл образдар әдебиет пен өнерде жиі кездеседі.
- Түркияда Деринкую атты жерасты қаласы бар. Үңгір жүйелері арқылы өзара жалғасқан бұл кешенде тұрғын бөлмелер, құдықтар мен желдету арналары орналасқан. Қала басқыншылардан жасырыну үшін салынған.
- Кейбір үңгірлерде дыбыс ерекше естіледі. Қабырғалар мен кеңістіктің пішіні шепілдеген дыбысты алысқа жеткізеді. Бұл акустикалық құбылыс зерттеушілердің назарын аударуда.
- Кубада беймәлім тайпа қашап қалдырған петроглифтер сақталған үңгір бар. Бұл суреттердің нақты мағынасы әлі де жұмбақ. Ғалымдар оларды зерттеуді жалғастыруда.
- Аустралиядағы кей үңгірлер ультракүлгін сәуле әсерінен жарық шашады. Қабырғалар мен кристалдар жарық түсіргенде жарқырап, ертегідегідей көрініс береді. Бұл – туристер көп келетін ерекше орындардың бірі.
- Спелеотерапия тыныс алу ауруларын емдеуде қолданылады. Науқастар арнайы климатпен ерекшеленетін үңгірлерде ем алады. Мұндағы табиғи микрофлора мен таза ауа оң әсер етеді.
- Украинадағы Оптимистік гипс үңгірі – әлемдегі ең ұзын гипс үңгірі. Ұзындығы 260 шақырымнан асады, бірақ толық зерттелмеген. Бұл – гипстан тұратын үңгірлер арасындағы рекорд.
Үңгірлер – табиғаттың тылсым сыйы ғана емес, сонымен қатар Жер тарихының шежіресі.
Оларды зерттеу арқылы біз геологияны, экожүйені және адамзат өркениетін тереңірек түсінеміз. Әр үңгір өз ерекшелігімен дараланып, ерекше құрметке лайық. Жерасты әлемі – табиғатты да, өзімізді де танудың бір жолы.
