Биоалуантүрлілік әлемі көптеген түрлерді жасырып жатыр, олардың көпшілігі жойылу шегінде тұр. Сирек кездесетін құстар күтпеген бейімделулерімен, күрделі көбею стратегияларымен және нақты экожүйелерге тәуелділігімен ерекшеленеді. Бұл құстардың тағдыры орман кесу, бөгде жыртқыштардың әкелінуі, қоршаған ортаның ластануы және климаттың өзгеруі сияқты себептермен тығыз байланысты. Олардың өмірі мен құтқарылу жолдарын түсіну – қоғамға табиғатты қорғаудың ұзақ мерзімді жоспарлау арқылы іске асатынын ұғынуға мүмкіндік береді. Осы мақалада келтірілген мысалдар — бір ғана атаудың артында қаншама биология, экология және қорғау жұмысы жатқанын көрсетеді.
- Какапо (Strigops habroptilus) – әлемдегі жалғыз түнде белсенді, ұша алмайтын тотықұс. Ол тек Жаңа Зеландияда кездеседі және арнайы арал қорықтарында қорғалады. Оның көбеюі римю ағашының жемістілігіне байланысты, сондықтан табысты ұрпақ өсіру жылдары өте сирек.
- Филиппин қыраны (Pithecophaga jefferyi) – әлемдегі ең ірі орман жыртқыш құстарының бірі. Негізінен маймылдармен және ағашты сүтқоректілермен қоректенеді, бұл оны тропикалық ормандар жойылғанда осал етеді. Бір жұп жыл сайын бір ғана балапан өсіретіндіктен, популяция өте баяу қалпына келеді.
- Калифорния кондоры (Gymnogyps californianus) жойылып кетуге жақындаған кезде неволде көбейту бағдарламасы арқылы құтқарылды. Қазір олар табиғатқа қайта жіберіліп жатыр, әрқайсысы радиомаякпен бақыланады. Алайда аңшылық оқтарындағы қорғасынмен улану әлі де басты қауіп болып қала береді.
- Киттұмсық (Balaeniceps rex) – Африканың шығыс батпақтарында мекендейтін алып тұмсықты құс. Ол ірі балықтарды, тіпті өкпелі балықтарды да ұстай алады. Қозғалысы баяу болғанымен, жемін ұстау дәлдігі өте жоғары.
- Кагу (Rhynochetos jubatus) – Жаңа Каледониядан таралған, жерде жүретін, ұшуға қабілетсіз құс. Оның айқын айдары бар және қауіп төнгенде оны көтеріп көрсетеді. Мысықтар мен егеуқұйрықтар сияқты әкелінген жыртқыштардан қатты зардап шегеді.
- Мүйізді қалалау (Rhinoplax vigil) – тұмсығындағы тығыз роговик үшін заңсыз аулаудың құрбанына айналды. Бұл құс ескі ағаштардың қуыстарында балапан шығарады, ал ормандар жойылған сайын ұя салатын орындар да азаяды.
- Императорлық тоқылдақ (Campephilus imperialis) – жойылып кеткен деп есептеледі, бірақ Мексиканың таулы ормандарында әлі іздестірілуде. Бұл әлемдегі ең ірі тоқылдақтардың бірі болған. Оның жоғалуы табиғи орманның жоғалуымен тікелей байланысты.
- Реликт шағала (Ichthyaetus relictus) – Орталық Азияның тұзды көлдерінде ғана ұялайды. Су деңгейінің өзгеруі оның көбеюіне тікелей әсер етеді. Ылғалды-батпақты аумақтарды сақтау жөніндегі халықаралық келісімдер бұл құсқа үміт береді.
- Нене қаз (Branta sandvicensis) – Гавай аралдарының эндемигі. Әкелінген жыртқыштар мен тіршілік ортасының бұзылуынан саны күрт азайған. Қайта қоныстандыру және қорғаныс шаралары арқасында популяциясы біртіндеп қалпына келе бастады.
- Жаңа Каледония қарғасы (Corvus moneduloides) – бұтақтар мен жапырақтардан құрал-сайман жасап қолданатын қабілетімен танымал. Бұл құстың ақыл-ойы маймылдармен тең деп бағаланады. Түрлі топтарда әртүрлі құрал қолдану дәстүрі бар екені байқалған.
- Қасықтұмсық сандал (Calidris pygmaea) – ерекше қасықша тәрізді тұмсығы бар, өте сирек кездесетін жаға құсы. Азияның шығыс жағалауларындағы лайлы жерлерде тоқтайды. Теңіз маңындағы батпақты аймақтардың жойылуы – түрдің жойылуына басты себеп.
- Жалаңбас ибис (Geronticus eremita) – бір кездері Еуропада жойылып кеткен, бірақ қайта интродукция нәтижесінде қайтарылып жатыр. Мароккодағы популяция әлі де сақталған. Әрбір құс GPS арқылы бақылауда.
- Герн питтасы (Hydrornis gurneyi) – ондаған жыл бойы жоғалып кеткен деп саналған, бірақ Таиланд пен Мьянма ормандарынан қайта табылды. Ол тығыз орман асты қабатында тіршілік етеді, бұл тіршілік ортасы қазіргі уақытта жойылып жатыр.
- Көктұмсық ара (Ara glaucogularis) – Боливияның сирек тотықұсы. Ол заңсыз саудадан және орман кесуден зардап шегуде. Қазір жергілікті қауымдастықтар экотуризм арқылы қорғауға тартылып жатыр.
- Қызғылт көгершін (Nesoenas mayeri) – Маврикийде тіршілік ететін, жойылу шегінде болған түр. Арнайы көбейту бағдарламасы арқылы санын көбейту мүмкін болды. Алайда бөтен жыртқыш түрлермен күрес жалғасып келеді.
- Маврикийлік жыртқыш (Falco punctatus) – санаулы жұптардан мыңдаған құстарға дейін жеткен сирек табысты мысал. Ұялар егеуқұйрықтар мен макакалардан қорғалады. Жас құстар жасанды қорекпен қамтамасыз етіледі.
- Ява қыраны (Nisaetus bartelsi) – Ява аралының эндемигі. Бұл түр биік таулы ормандарға тәуелді және аңшылық пен орманның бөлшектенуінен зардап шегеді.
- Жердегі кукушонок (Carpococcyx viridis) – Суматраның қалың ормандарында тіршілік етеді, сирек кездеседі. Ғалымдар оны камерамен немесе дыбыстық құрылғылар арқылы ғана бақылай алады.
- Үнді үкісі (Heteroglaux blewitti) – 100 жылдан соң Үндістанда қайта табылған түр. Ареалы өте шағын, сондықтан әрбір орман учаскесі маңызды. Қазір орман шабуына шектеу қойылып, қорғау аймақтары құрылуда.
- Мадагаскарлық сүңгуір үйрек (Aythya innotata) – бұрын жоғалды деп есептелген, бірақ кішкентай көлден қайта табылды. Қазір арнайы көбейту және мекенін қалпына келтіру бағдарламалары жүргізілуде.
- Филиппин какатуы (Cacatua haematuropygia) – сәндік сауда мен орман жоғалуы салдарынан жойылып барады. Дупло бар ағаштарда ұя салады, оларды қорғау аса маңызды.
- Регент нектаршысы (Anthochaera phrygia) – Австралияның сирек нектар қоректі құсы. Бұл құс эвкалипт гүлдеріне қатты тәуелді. Жасанды қорек пен ауыстырып көшіру арқылы сақталып отыр.
- Ақиық ибис (Pseudibis davisoni) – Оңтүстік-Шығыс Азияның өзендер бойында аз топпен өмір сүретін су құсы. Ұялау кезінде мазалау оның көбеюіне кері әсер етеді.
- Сейшель торғайы (Copsychus sechellarum) – тек егеуқұйрық пен мысықтардан таза аралдарға қоныстандырылған соң ғана аман қалды. Популяция баяу өсуде, сондықтан жыртқыштарды бақылау қажет.
- Киртленд торғайы (Setophaga kirtlandii) – жас қарағайлы ормандарға тәуелді. Бұрын орман өртімен табиғи түрде пайда болған бұл ормандар қазір жасанды түрде отырғызылады.
- Хендерсон аралының пастушогы (Zapornia atra) – ұша алмайтын аралдық құс. Жаңа жыртқыш түрдің келуі жаппай жойылуға алып келуі мүмкін. Сондықтан биоқауіпсіздік аса маңызды.
- Гавай қарғасы (Corvus hawaiiensis) – табиғатта жойылып кеткен, бірақ тұқымбақтарда сақталып отыр. Қайта жіберу кезінде құстарға тіршілік дағдылары үйретіледі.
- Қызғылт құрсақты тотықұс (Neophema chrysogaster) – Тасманияда ұя салып, материктік Австралияға ұшып барады. Қазір саны бірнеше ондаған ғана.
- Такахе (Porphyrio hochstetteri) – ұзақ уақыт бойы жойылды деп есептелген, бірақ Жаңа Зеландияда қайта табылды. Ұшпайды және баяу көбейеді.
- Бали майнасы (Leucopsar rothschildi) – заңсыз сауда салдарынан табиғатта дерлік жойылды. Қазір ұлттық парктерге қайта қоныстандырылуда және күзетпен қамтамасыз етілген.
Сирек құстар – табиғаттың нәзіктігі мен күрделілігін көрсететін тірі дәлелдер. Оларды сақтау – биосфераны тірі және орнықты күйде ұстаудың кілті. Түрлердің нақты атауларын, жағдайын және қауіптерін дәл атап көрсету табиғатты қорғаудың нәтижелілігін арттырады. Ертерек қамдансақ, көп нәрсені аман алып қалуға үлгереміз.
