Мазмұны
Адамзат тарихында қоғамның өмір сүру салтын түбегейлі өзгерткен ірі жаңалықтар аз емес. Солардың бірі – ақшаның және онымен тығыз байланысты банк жүйесінің пайда болуы. Бұл ұғымдарсыз қазіргі замандағы экономика мен сауда-саттықты елестету мүмкін емес. Ақша мен қаржы институттарының қалыптасуы – тек экономикалық емес, сонымен бірге әлеуметтік және мәдени дамудың маңызды кезеңі. Бұл мақалада біз ақшаның қалай пайда болғанын және банктік құрылымның қандай негізде дамығанын қарастырамыз.
Алғашқы айырбас қатынастары және оның қиындықтары
Ақша пайда болмай тұрып, адамдар тауарларды бір-бірімен айырбастап отырды. Яғни, бір адам өзінің артық затын қажетіне қарай басқа біреудің дүниесіне алмастыратын. Бірақ бұл жүйенің бірнеше елеулі кемшіліктері болған.
Айырбас сауданың негізгі қиындықтары:
- қажеттіліктердің сәйкес келмеуі;
- тауарлардың нақты құнын анықтау қиындығы;
- жинақтауға қолайлы құралдың болмауы;
- мүлікті сақтаудың және берудің ыңғайсыздығы;
- уақыт пен жағдайға тәуелділік.
Сауда көлемі ұлғайған сайын осындай кедергілер барған сайын анық көріне бастады. Сондықтан әмбебап есеп айырысу құралы қажет болды.
Ақшаның алғашқы формалары
Уақыт өте келе адамдар айырбастауға ең қолайлы, жалпы қабылданған және бағалы заттарды қолдана бастады. Мұндай дүниелер айырбас құралы ретінде қабылданды да, алғашқы «ақша» түрлеріне айналды.
Көне дәуірлерде қолданылған ақша рөліндегі заттар:
- каури қабыршағы;
- тұз немесе аң терілері;
- қола немесе мыс кесектері;
- бидай, тары секілді астық өнімдері;
- сирек кездесетін әшекей бұйымдар.
Бұлар белгілі бір кезеңге дейін қолданыста болды. Алайда олар да уақыт өте келе ыңғайсыз әрі жетілмеген жүйеге айналды.
Металл ақшаның шығуы
Б.з.д. VII ғасырда қазіргі Түркия аумағында орналасқан Лидия мемлекетінде алғаш рет металл монеталар пайда болды. Олар алтын мен күмістен тұратын электрум қорытпасынан жасалды. Бұл жаңалық айырбасты айтарлықтай жеңілдетті.
Металл ақшаның артықшылықтары:
- сақтау мен тасымалдау ыңғайлылығы;
- өлшем бірлігін енгізу мүмкіндігі;
- алмасу кезінде сенімділік;
- сауда серіктестері арасындағы сенімнің артуы;
- ақшаны соғу арқылы мемлекеттің билікті нығайтуы.
Монеталар тез арада өзге елдерге таралып, кең қолданымға ие болды.
Қағаз ақшаның пайда болуы
Сауда ауқымы кеңейген сайын металл ақша жетіспеушілігі сезіле бастады. Сондықтан адамдар нақты құндылықтардың орнына жазбаша құжаттарды – вексель немесе түбіртектерді қолдана бастады. IX ғасырда Қытайда алғашқы қағаз ақша үлгілері пайда болды.
Кейін бұл үрдіс Еуропаға да жетті. Қағаз ақша жеңіл әрі тасымалдауға ыңғайлы болғандықтан тез танымал болды. Оларды мемлекеттің өзі басып шығарып, айналымға енгізе бастады. Бұл жүйе қауіпсіздікті қажет етті, сондықтан жаңа құрылым – банк жүйесі қалыптаса бастады.
Банк жүйесінің негізі қалануы
Банктердің алғашқы үлгілері Ренессанс дәуіріндегі Италияда пайда болды. Олар айырбастау орындары мен сауда үйлерінен дамыды. Бастапқыда олардың негізгі міндеті – ақшаны сақтау және мәмілелердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету болды.
Алғашқы банктердің қызмет түрлері:
- Ақша сақтау. Адамдар өз қаражатын қауіпсіз жерге тапсыру үшін банкке сенім артты.
- Валюта айырбастау. Әртүрлі ақша түрлерін бір-біріне ауыстыру банктер арқылы жүзеге асты.
- Қарыз беру. Кәсіпкерлер мен саудагерлерге несие беру арқылы банк шаруашылықтың дамуына үлес қосты.
- Ақша аудару және есеп айырысу. Ақшаны қашықтыққа тасымалдамай-ақ есеп жүргізуге мүмкіндік туды.
- Қаржылық кеңес беру. Банк қызметкерлері капиталды дұрыс басқару жөнінде ақыл-кеңес берді.
Біртіндеп банктердің ықпалы артып, елдердің экономикасында маңызды орын ала бастады.
Қазіргі банк жүйесінің дамуы
Бүгінгі күні банк секторы — күрделі әрі көпқырлы құрылым. Оның қызметі ұлттық заңдармен және халықаралық ережелермен реттеледі. Бұл жүйе қаржы тұрақтылығын сақтау, ақша айналымын реттеу және экономиканың барлық деңгейіне қолдау көрсету үшін қызмет етеді.
Қазіргі банк жүйесінің негізгі элементтері:
- ұлттық банктер мен реттеуші мекемелер;
- коммерциялық банктер;
- инвестициялық және ипотекалық ұйымдар;
- электрондық төлем жүйелері;
- халықаралық қаржы институттары.
Әрбір элемент экономикалық жүйенің тұрақты жұмыс істеуіне өзіндік үлес қосады.
Ақша мен банктерге қатысты қызықты деректер
Тарих беттерінде ақша мен банк жүйесіне байланысты көптеген қызықты оқиғалар кездеседі:
- Еуропада қағаз ақша алғаш рет XVII ғасырда Швецияда пайда болды;
- «банк» сөзі итальян тіліндегі «banco» – орындық деген сөзден шыққан;
- ХХ ғасырда кейбір елдерде шай кірпіші ақша орнына пайдаланылды;
- Швейцария банктері XIX ғасырда-ақ құпия сақтау қызметін ұсынған;
- Ливанда 1980 жылдары пайызсыз несие беретін алғашқы ислам банкі құрылды.
Бұл деректер қаржы саласының әртүрлілігі мен тарихи байлығын көрсетеді.
Ақша – қоғам дамуының қажетті нәтижесі. Ол алғашқы айырбастан бастап бүгінгі электрондық төлемдерге дейінгі ұзақ жолдан өтті. Банк жүйесі де заман талабына сай жетіліп, қаржы айналымын басқарудың тиімді құралына айналды. Бұл үдерістердің дамуын түсіну – қазіргі экономикалық өмірді дұрыс ұғынуға көмектеседі. Ақша мен банктер жайлы тарихи білім тек ой көкжиегін кеңейтіп қоймай, сонымен қатар жеке қаржылық сауаттылықты арттыруға да жол ашады.
