Мазмұны
Архитектура – бұл жай ғана ғимараттар емес, ол – белгілі бір дәуірдің идеялары, мәдениеті мен дүниетанымының көрінісі. Әрбір құрылыс өз заманының әлеуметтік, экономикалық, философиялық және технологиялық ахуалын бейнелейді. Уақыт өте келе стильдер өзгеріп, жаңа пішіндер пайда болады – бұл тек сәннің ауысуы емес, қоғамдағы терең өзгерістердің нәтижесі. Қоғам неге сенсе, неге ұмтылса – соның бәрі тастан, темірден, әйнектен және бетоннан көрініс табады. Ғимараттар арқылы біз өткеннің үнін естіп, сол кезеңдегі адамдардың армандары мен қорқыныштарын ұғына аламыз. Төменде архитектураның дәуірді қалай бейнелейтінін жан-жақты қарастырамыз.
Архитектура – идеялар мен дүниетанымның көрінісі
Қоғамдық құндылықтар мен философиялық бағыттар әрқашан сәулет өнерінен орын табады. Ғимараттар – адамдардың сұлулық, тепе-теңдік пен өмір мәні туралы түсінігінің көркем айғағы.
Мысалдар келтірсек:
- көне дәуірдегі ғимараттар симметрия мен ақыл-парасатты дәріптеді;
- готикалық шіркеулер аспанмен үндестікті, рухани көтерілу мен сенімді бейнеледі;
- Қайта өрлеу кезеңі адамға, үйлесім мен пропорцияға назар аударды;
- модерн стилі тік бұрыштардан бас тартып, табиғи иілімдерге бет бұрды;
- XX ғасырдағы брутализм материалдың ашықтығын, форманың қарапайымдылығын көрсетті.
Яғни, әр кезеңдегі идеялар мен нанымдар тас пен металлға айналды.
Технология мен материалдардың әсері
Құрылыс технологиялары мен жаңа материалдардың пайда болуы архитектураға жаңа мүмкіндік берді. Бұл өзгерістер тек пішінге ғана емес, сонымен қатар кеңістікті қабылдауға да әсер етті.
Көзге анық түсетін кезеңдер:
- Көне Римдегі арканың пайда болуы. Бұл акведуктер мен үлкен күмбездерді салуға жол ашты. Құрылымдар биік әрі ұзаққа шыдамды бола бастады.
- XIX ғасырда болат конструкциялардың енгізілуі. Қалалар енді биік бағытта өсе бастады. Зәулім ғимараттар сол кезде пайда болды.
- Темірбетонның қолданылуы. Ол кеңістікті тірексіз құруға мүмкіндік берді. Бүгінгі архитектура онсыз мүмкін емес.
- Шыны мен алюминийдің құрылысқа енуі. Ғимараттар жеңіл әрі жарыққа толы бола түсті. Архитекторлар енді жарықты кеңістікпен біріктіре бастады.
- Экологиялық құрылыс технологиялары. XXI ғасырда энергия үнемдеу мен табиғатпен үйлесімге басымдық берілуде. Күн батареялары мен «жасыл» үйлер кең тарай бастады.
Жаңа құрылыс материалдары – архитектураның жаңа кезеңінің бастамасы.
Экономикалық және саяси факторлардың ықпалы
Архитектура билік пен байлықтың да айнасы бола алады. Кейбір құрылыстар қоғамның иерархиясын, күшін немесе идеологиясын көрсету үшін салынған.
Мысал ретінде:
- Ежелгі Мысыр пирамидалары – перғауынның құдайдай күшін білдіреді;
- Орта ғасырлардағы қамалдар – қорғаныс пен ақсүйектер беделінің символы;
- Барокко дәуіріндегі сарайлар – патшалықтың даңқын паш етті;
- Кеңестік сталиндік стиль – мемлекет күшінің идеологиялық көрінісі;
- Қазіргі мегаполистердегі зәулім кеңсе ғимараттары – ірі компаниялардың ықпалын білдіреді.
Ғимарат формасы арқылы қоғам өзін танытып, беделін көрсетеді.
Қоғамдық құндылықтар мен өмір салты
Сәулет өнері – тек көздің жауын алатын пішіндер ғана емес, ол адамдардың өмір сүру тәсілін бейнелейді. Қалай тұрамыз, неге сенеміз – соның бәрі кеңістікте көрініс табады.
Нақты мысалдар:
- шығыс үйлері ішкі аула мен отбасылық құндылықтарды алға қояды;
- кеңестік коммуналдық пәтерлер – ұжымшылдық пен біртектіліктің көрінісі;
- модерн дәуіріндегі саяжайлар – жеке тұлғаның талғамына бағытталған;
- заманауи тұрғын кешендер – ыңғайлылық, технология және экология үйлесімі;
- ашық қоғамдық кеңістіктер – еркіндік пен қарым-қатынасқа құштарлық белгісі.
Баспана формасы – қоғамдағы мәдениет пен әлеуметтік қарым-қатынастың көрінісі.
Архитектура – тарихтың үнсіз шежіресі
Архитектура – бізге дейінгі дәуірлерден жеткен үнсіз куәгер. Ол соғыстарды да, гүлденуді де, құндылықтар ауысуын да еске салып тұрады.
Мынадай мысалдармен толықтыруға болады:
- Ежелгі өркениет қалдықтары сол дәуірдің мәдениеті мен билік жүйесі туралы мәлімет береді;
- Діни кешендер мен мешіттер – руханият пен сенімнің ғасырлар бойғы бейнесі;
- Индустриалды ғимараттар – еңбек пен өндірістің дәуірін көрсетеді;
- Кеңестік панель үйлер – тез және арзан құрылысқа деген сұраныс нәтижесі;
- Қазіргі әйнекпен көмкерілген кеңістіктер – еркіндік, жеңілдік пен табиғатпен үндестіктің нышаны.
Сәулет – бұл материалдық формадағы өткеннің естелігі.
Архитектура – әр дәуірдің рухын, идеяларын және құндылықтарын бейнелейтін өнер мен ғылымның біртұтас көрінісі. Ол арқылы қоғамның даму деңгейін, технологиялық жетістіктерін және рухани ізденістерін көруге болады. Ғимараттарға мұқият қарасақ, біз тарихтың үнсіз парақтарын оқығандай боламыз. Әрбір стиль, форма және кеңістік сол уақыттың тынысын білдіреді. Осы арқылы архитектура уақыт пен кеңістікті байланыстырып, адамзаттың ортақ естелігіне айналады. Ол – ұмытылмас мәдени код және келер ұрпаққа қалдырылған материалдық мұра.
