Авиация қалай дамыды: Райт бауырларынан бүгінге дейін

Адамзат баласы ежелден-ақ көкке көтерілуді, аспанда еркін самғауды армандаған. Бұл арман алғашында аңыздар мен мифтерде көрініс тапты, кейін нақты техникалық мақсатқа айналды. XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында көкте қалықтау идеясы шындыққа айнала бастады. Алғашқы басқарылатын ұшақтың көтерілуі адамдардың қозғалыс туралы түсінігін түбегейлі өзгертті. Осы сәттен бастап авиация қарқынды дамудың жолына түсті. Бұл мақалада ұшу тарихының бастауынан бүгінгі заманауи технологияларға дейінгі эволюциясы баяндалады.

Алғашқы қадамдар: жаңашылдар дәуірі

1903 жылы Уилбер мен Орвилл Райт жасаған моторлы ұшақтың әуеге көтерілуі бүкіл әлем үшін бетбұрыс кезеңі болды. Сол сәт тарихта бірінші басқарылатын және қозғалтқышпен жабдықталған ұшақ ретінде тіркелді.

Райт бауырларының жетістігіне ықпал еткен факторлар:

• олар үш ось бойынша басқару жүйесін ойлап тапты;
• жеңіл материалдарды қолданып, қозғалтқышты өздері құрастырды;
• қанат пішіні мен аэродинамикаға байланысты көптеген тәжірибе жасады;
• ұшатын аппараттарды жел жағдайында сынап көрді;
• теория мен қолданбалы шеберлікті ұштастырды.

Олардың табысы бүкіл әлем инженерлеріне шабыт берді.

Соғыс жылдарындағы серпін

Бірінші дүниежүзілік соғыс авиация дамуына елеулі серпін берді. Әуедегі шайқастар, барлау мен бомбалау операциялары жаңа шешімдер мен технологияларды қажет етті. Небәрі бірнеше жылдың ішінде ұшақтар шапшаң, мықты және сенімді бола түсті.

Бұл кезеңнің маңызды жетістіктері:

1. Әскери мақсаттағы арнайы модельдер пайда болды. Жойғыш, бомбалаушы және барлаушы ұшақтар жеке бағыт ретінде дамыды. Әр түрге сай ерекше техникалық талаптар қойылды. Ұшақ өндірісі ауқымды сипатқа ие болды.
2. Жылдамдық пен ұшу биіктігі артты. Қуатты қозғалтқыштар орнатылып, корпус формасы жетілдірілді. Бұл қашықтықты ұзағырақ әрі қауіпсіз ұшуға мүмкіндік берді. Соғыс жаңалықтарды тәжірибеден өткізу алаңына айналды.
3. Ұлттық авиациялық мектептер құрылды. Мемлекеттер ұшқыштар даярлау мен инфрақұрылым дамытуға қаржы сала бастады. Әуежайлар, оқу орталықтары және зертханалар ашылды. Осылайша жүйелі негіз қаланды.

Авиация соғыс өнерінің ажырамас бөлігіне айналды.

Соғысаралық кезең және алғашқы жолаушылар рейстері

Соғыс аяқталғаннан кейін ұшақтар бейбіт мақсатта қолданыла бастады. Ауа арқылы жолаушылар мен пошта тасымалдау кең таралды. Әуесқой ұшқыштар жаңа бағыттарды игеріп, қашықтық бойынша рекордтар орнатты.

Бұл кезеңдегі маңызды оқиғалар:

• алғашқы әуе компаниялар мен азаматтық әуепарктер құрылды;
• ұшақтарға герметикалық кабина мен навигациялық құрылғылар орнатылды;
• әуежайлар мен жерүсті қызметтер дамыды;
• Нью-Йорк – Париж сияқты алыс рейстер танымал бола түсті;
• ұшқыш мамандығы беделді әрі романтикалық кәсіпке айналды.

Авиация техникалық прогрестің символына айналды.

Екінші дүниежүзілік соғыс және реактивті дәуірдің басталуы

Соғыс жылдары ұшақ жасау саласы айтарлықтай алға жылжыды. Дәстүрлі винтті қозғалтқыштармен қатар реактивті жүйелер де жасала бастады.

Осы кезеңдегі басты жаңалықтар:

1. Реактивті қозғалтқыштар қолданысқа енді. Алғаш болып неміс пен ағылшын инженерлері жаңа типтегі қозғалтқыштарды сынақтан өткізді. Бұл авиацияны жаңа дәуірге бастады. Ұшу жылдамдығы дыбыс жылдамдығынан асып түсті.
2. Жаппай өндіріс пен стандарттау енгізілді. Ұшақ зауыттары мыңдаған техника шығарды. Қосалқы бөлшектерді оңай ауыстыруға болатын бірізді жүйе құрылды. Бұл техникалық қызмет көрсетуді жеңілдетті.
3. Стратегиялық авиация дамыды. Ұшақтар мыңдаған шақырым ұшып, маңызды әскери операциялар жүргізе алатын болды. Әуедегі үстемдік соғыс тағдырын шешуге ықпал етті.

Авиация тарихында мұндай жылдам ілгерілеу бұрын-соңды болмаған.

Қырғи қабақ соғыс және азаматтық авиатасымалдардың дамуы

Соғыстан кейінгі жылдары әскери бәсеке жалғасып жатқанымен, азаматтық авиация нағыз серпіліс кезеңін бастан кешірді. Ұшақтар күнделікті өмірдің бір бөлігіне айналды.

Бұл кезеңнің ерекшеліктері:

• «Конкорд» сынды дыбыстан жылдам жолаушылар ұшақтары жасалды;
• халықаралық тұрақты рейстер кеңінен таралды;
• басқару мен навигация толықтай автоматтандырыла бастады;
• жолаушылар лайнерлерінің сыйымдылығы мен ұшу ұзақтығы артты;
• ғарышқа ұшу мен зерттеу бағдарламалары қатар дамыды.

Авиация жаһандық ықпал құралы ретінде қабылдана бастады.

Заманауи технологиялар мен болашаққа қадам

Қазіргі ұшақтар қауіпсіздік, экология және тиімділік жағынан бұрынғыдан әлдеқайда жетілдірілген. Жаңа буын материалдары, цифрлық жүйелер және жасанды интеллект авиацияны жаңа деңгейге көтеруде.

Қазіргі заманның басты бағыттары:

1. Электрлі және гибридті қозғалтқыштар дамып жатыр. Қайта зарядталатын батареялармен жұмыс істейтін эксперименттік ұшақтар жасалуда. Олар қоршаған ортаға зиянсыз әрі дыбысы төмен. Болашақта қалалар арасындағы қысқа рейстерде қолданылуы мүмкін.
2. Жасанды интеллект енгізілуде. Озық жүйелер пилоттарға шешім қабылдауға, ауа райын болжауға және техникалық жағдайды бақылауға көмектеседі. Толықтай автономды рейстер идеясы да шындыққа айналып келеді. Бұл адам факторынан туындайтын қатерлерді азайтады.
3. Гипердыбысты авиация қолға алынды. Қазір АҚШ, Қытай және Ресей бес Махтан жоғары жылдамдықпен ұшатын құрылғыларды әзірлеуде. Мұндай техника құрлықаралық қашықтықты санаулы сағатта бағындыруға мүмкіндік береді. Бұл жаһандық тасымалдың құрылымын түбегейлі өзгертпек.

Авиация болашағы бұрынғыдан да қызықты әрі күрделі болмақ.

Авиация қарапайым ағаш құрылғыдан бастап заманауи реактивті ұшаққа дейінгі ұзақ жолдан өтті. Әр онжылдықта жаңа технологиялар, идеялар және мақсаттар пайда болды. Ұшақ еркіндіктің, жылдамдықтың және дамудың символына айналды. Заманауи технологиялардың арқасында әуе көлігі қауіпсіз, қолжетімді және экологиялық бола түсті. Дегенмен ең бастысы – көкке ұмтылу арманы әлі де тірі. Бұл арман әлі де адамдарды шабыттандырып, жаңа биіктерге жетелей бермек.