Қырандар ертеден бері күштің, еркіндіктің және асқақтықтың нышаны саналады. Олардың айбарлы ұшуы мен қырағы көзі адамдарды таңғалдырған. Бұл жыртқыш құстар Антарктидадан басқа барлық құрлықта кездеседі және табиғаттағы тепе-теңдікті сақтауда маңызды рөл атқарады. Қыран бейнесі аңыздарда, мифтерде, ту мен елтаңбада жиі бейнеленген. Танымалдығына қарамастан, олардың өмірінде көпшілік біле бермейтін ғажайып ерекшеліктер бар. Төменде қырандар әлемінің қызықты сырларымен таныс боламыз.
- Қырандар – қырғи тұқымдасына жататын ірі құстар. Оларды алып дене бітімі, мықты тұмсығы және қуатты тырнағы ерекшелейді. Бұл қасиеттер оларды ең қаһарлы жыртқыштардың қатарына қосады.
- Қырандардың 60-тан астам түрі белгілі. Әрқайсысының сыртқы бейнесі, мінез-құлқы және мекен ету ортасы өзгеше. Көбі Африка мен Азияда шоғырланған.
- Ақбас қыран – АҚШ-тың ұлттық символы. Оның бейнесі елтаңбада, ақшасында және ресми мөрлерінде көрінеді. Бұл таңдау еркіндік пен тәуелсіздікпен байланысты.
- Қырандардың көзі өте қырағы. Олар олжасын екі шақырымнан көре алады. Бұл қабілет оларды мінсіз аңшы етеді.
- Қыран қанатының құлашы өте үлкен. Кейбір түрлерінде ол екі жарым метрден асады. Мұндай өлшем оларға әуеде қалықтап ұшуға мүмкіндік береді.
- Қырандар ұяларын биік ағаштар мен жартастарға салады. Мұндай орындар жаудан қорғанып, айналаны бақылауға қолайлы. Ұяларын жылдар бойы пайдалана береді.
- Қырандар жұптасқан соң өмір бойы бірге болады. Мұндай тұрақтылық балапандардың аман қалуына ықпал етеді. Бұл қасиет құс әлемінде сирек кездеседі.
- Қыран балапандары әлсіз күйде жарыққа келеді. Әке-шешесі оларды қоректендіріп, қорғап өсіреді. Уақыт өте келе ұшуды және аң аулауды үйренеді.
- Қырандар өзінен ауыр олжаға да шабуыл жасай алады. Олар қоянға, түлкіге және жас бұғыға да тап береді. Бұл олардың күшін дәлелдейді.
- Қыранның тырнағы өте қуатты. Ол бес килограмнан асатын олжаны қысып ұстай алады. Қол қысымынан бірнеше есе мықты.
- Бұл құстар төзімділігімен танымал. Олар ондаған шақырымды шаршамай ұшып өте алады. Әуедегі ауа ағымдарын тиімді пайдаланып, артық күш жұмсамайды.
- Әр мәдениетте қыранның орны бөлек. Ежелгі Римде ол әскердің қуатын білдірсе, америкалық үндістер үшін қасиетті құс болды.
- Қыран қауырсындары дәстүрлі рәсімдерде пайдаланылған. Солтүстік Американың байырғы тайпалары оларды батырлық пен абыройдың белгісі санады.
- Қырандар серігіне адалдығымен ерекшеленеді. Жұбы қаза тапса, жаңасын сирек іздейді. Бұл адалдық құстар арасында жиі кездеспейді.
- Табиғатта қырандар шамамен 20 жыл өмір сүреді. Ал қолда бағылғандары 40 жылға дейін жетуі мүмкін. Бұған күтім мен қауіптің аздығы әсер етеді.
- Ең ірі түрі – бүркіт. Оның бойы бір метрге жуықтап, салмағы жеті килограмға дейін барады. Бүркіттің ептілігі мен күші ерекше бағаланады.
- Бүркіт ежелден құсбегілердің сенімді серігі болған. Көшпелі халықтар оны аң аулауда қолданған. Қыран тіпті қасқырды да ала алатын.
- Қырандар зеректігімен де ерекшеленеді. Олар аң аулайтын жерді, бағытын есте сақтайды. Қоршаған ортаға жақсы бейімделеді.
- Балапандар арасында бәсекелестік қатты. Күштісі әлсізін шетке ысырып тастайды. Бұл табиғи сұрыпталудың бір көрінісі.
- Қырандар есту қабілетімен де озық. Олар әлсіз дыбыстарды анық естіп, олжасын оңай табады. Көру қабілетімен қосылғанда аңшылық мінсіз жүзеге асады.
- Қырандар көбіне жалғыз жүреді. Әрқайсысы өз аумағын қатаң қорғайды. Бөтен құсты кіргізбеуге тырысады.
- Көптеген түрлері жойылу қаупінде тұр. Адам әрекеті, аңшылық және мекен ортасының бұзылуы олардың санын азайтып жатыр. Осыған байланысты қорықтар мен қорғау шаралары жасалуда.
- Қырандар жеті шақырымнан астам биіктікке көтеріле алады. Мұндай деңгейде ауа сирек болса да, олар бейімделген. Арнайы тыныс алу және қан айналым жүйесі бар.
- Қыран тұмсығы ерекше берік. Олжасын жыртып, сүйекті де оп-оңай сындырады. Өмір бойы өткірлігін сақтайды.
- Кейбір түрлері балықпен қоректенеді. Олар судағы жылт еткен қозғалысты байқап, найзағайдай шапшаңдықпен ұстап алады. Мұндай әдіс оларға жақсы бейімделген.
- Аққұйрық қыран Германияның және басқа елдердің ұлттық құсы. Оның бейнесі елтаңбалар мен тиындарда көрінеді. Бұл Еуропадағы мәдени маңызын айқындайды.
- Қырандардың төс бұлшықеті өте күшті. Ол қанат қағуға қуат беріп, биікке көтерілуге мүмкіндік жасайды. Сондықтан олардың ұшуы аса әсерлі.
- Олар ауадағы жылымық ағындарын тиімді пайдаланады. Соның арқасында ұзақ уақыт қанат қақпай қалықтайды. Бұл қасиет ұшақ конструкторларына да шабыт берген.
- Көп елдің мифологиясында қыран маңызды орын алған. Оны аспан мен жердің арасындағы дәнекер санаған. Мұндай сенімдер оның күш пен құдіретке ие бейнесін нығайтқан.
- Қазіргі таңда қырандар орнитологтардың ерекше назарында. Олардың мінез-құлқы, көшу жолдары және табиғатпен қарым-қатынасы зерттелуде. Қырандарды қорғау бүкіл планетаның экологиясына қажет.
Қырандар жер бетіндегі ең асқақ әрі айбарлы құстардың бірі саналады. Олардың күші, төзімділігі және сұлулығы адамдарды таңдандырады. Бұл жыртқыштар туралы деректер олардың табиғаттағы орнын тереңірек түсінуге көмектеседі. Қырандарды сақтау экологиялық тепе-теңдік пен адамзат мәдениеті үшін аса маңызды.
