Табиғатта адамзат ақылына сыймайтын көптеген ерекше құбылыстар бар. Солардың бірі – жер астынан атқылайтын қайнар көздер, яғни гейзерлер. Бұл табиғи құбылыс тек көз тартарлық көрініс қана емес, сонымен қатар Жердің ішкі энергиясымен тікелей байланысты ғажайып геотермалды жүйе. Ертеде адамдар гейзерлердің мәнін түсінбесе де, олардың күшін сезініп, таңғалып қараған. Бүгінде ғылым бұл құбылысты егжей-тегжейлі зерттесе де, оның таңғажайыптығы әлі де таңдай қақтырады. Осы мақалада біз сізге әлемнің әр түкпіріндегі гейзерлер жайлы ең қызықты деректерді ұсынамыз.
- «Гейзер» сөзі исланд тілінен шыққан. Бұл атау Исландиядағы алғашқы белгілі қайнардың аты – «Гейсир» сөзінен алынған. Аудармасы «атқылау», «шапшыту» дегенді білдіреді.
- Гейзерлер Жер бетінде санаулы ғана аймақтарда кездеседі. Олар Исландия, АҚШ, Ресей, Чили және Жаңа Зеландияда орналасқан. Бұл өңірлерде жанартау белсенділігі жоғары.
- Гейзердің пайда болуы үшін ерекше геологиялық жағдайлар қажет. Қайнардың түзілуі жер астындағы су, магмалық жылу және тар тасты шахтаның болуына байланысты. Бұл үш факторсыз гейзер пайда болмайды.
- Әлемдегі ең танымал гейзер – «Старый служака». Ол АҚШ-тағы Йеллоустон ұлттық саябағында орналасқан және әрбір 60–90 минут сайын атқылайды. Су ағынының биіктігі 56 метрге дейін жетеді.
- Ресейдің Камчатка түбегінде Гейзерлер аңғары бар. Бұл – әлемдегі ең ірі гейзер аймақтарының бірі. Мұнда 20-дан астам белсенді қайнар бар.
- Кейбір гейзерлер мыңдаған жылдар бойы жұмыс істей береді. Алайда жер сілкінісі немесе жанартау атқылауы олардың құрылымын өзгертіп жібере алады. Кейде бұл олардың біржола өшуіне әкеледі.
- Гейзердегі судың температурасы 100 градустан асады. Жер астындағы қысым судың қайнауына жол бермей, оны аса ыстық күйде сақтайды. Жер бетіне шыққанда бұл су буға айналады.
- Гейзерлер кейде өте дәл мерзіммен атқылайды. Кейбірі белгілі уақыт аралығында үздіксіз жұмыс істейді. Мұндай гейзерлер зерттеушілер үшін маңызды бақылау нысаны саналады.
- Гейзерлердің екі түрі бар. Біріншісі су ағынын жоғары қарай қатты шапшытса, екіншісі суды жаймен қайнатып, көпіршіктер арқылы көтереді. Бұл түрлердің айырмашылығы жер астындағы қысым мен шахтаның құрылымына байланысты.
- Йеллоустон саябағы жер бетіндегі барлық гейзерлердің жартысына жуығын қамтиды. Мұнда алып магмалық камера орналасқан. Бұл аумақ әлемдегі ең үлкен геотермалды жүйе болып саналады.
- Гейзерлер жиі шулы болады. Олар атқылау кезінде ысқыру, күңірену немесе гүрілдеу дыбыстарын шығарады. Бұл дыбыстар бу мен судың қысыммен шығуына байланысты туындайды.
- Кейбір гейзерлер 100 метрден аса биіктікке су атқылай алады. Мұндай мысалға Йеллоустондағы «Стимбоут» гейзерін келтіруге болады. Ол – қазіргі уақытта әлемдегі ең биік белсенді гейзер.
- Гейзер маңындағы судың түсі әртүрлі болуы мүмкін. Бұл температура мен микроағзалардың болуына байланысты. Мысалы, термофильді бактериялар су қоймаларын сары, жасыл, қызғылт түске бояйды.
- Көптеген туристік аймақтарда гейзерлерді қауіпсіз бақылауға арналған жолдар мен алаңдар жасалған. Бұл келушілердің денсаулығын қорғауға бағытталған. Себебі жақын бару өте қауіпті болуы мүмкін.
- Гейзерлер аймақтың геологиялық белсенділігін көрсететін индикатор ретінде қарастырылады. Олардың жұмысы жер асты өзгерістері туралы мәлімет бере алады. Ғалымдар бұл деректерді жанартау мониторингінде қолданады.
- Гейзер суында түрлі минералдар бар. Бұл минералдар жер бетіне шығып, буланған соң әктас немесе басқа тұнбалар түзеді. Мұндай формациялар АҚШ-тағы Мамонт бұлақтарынан көруге болады.
- Қайнарлардың жұмысына адам факторы да кері әсер етеді. Егер гейзерге бөтен зат тасталса, оның табиғи қызметі бұзылуы мүмкін. Бұл оны мүлде тоқтатып тастауы да ықтимал.
- Исландияда гейзерлер үй жылытудың көзі ретінде пайдаланылады. Геотермалды энергия тікелей жылыту жүйелеріне беріледі. Бұл елді экологиялық таза жылу бойынша көшбасшы етеді.
- Кейбір гейзерлер маусымдық сипатта болады. Көктемде жер асты сулары көбейіп, қысым артады. Жазда ауа райы құрғаған сайын белсенділік азаяды.
- Гейзерлердің астында үлкен су қоймалары болуы мүмкін. Олар тереңде орналасып, қайнарды сумен қамтамасыз етеді. Бұл қоймалардың көлемі бірнеше жүздеген текше метрге жетуі мүмкін.
- Гейзер тәрізді құбылыстар басқа планеталарда да байқалған. Сатурнның Энцелад және Юпитердің Европа серіктерінде мұзды гейзерлер бар. Бұл астробиология үшін үлкен маңызға ие.
- Исландиядағы Строккюр гейзері – ең көне белсенді қайнарлардың бірі. Ол 5–10 минут сайын атқылайды. Су ағыны 20–30 метрге дейін көтеріледі.
- Гейзерлерді тек туристер емес, ғалымдар да зерттейді. Бұл құбылыс жер қыртысындағы процестерді түсінуге көмектеседі. Әсіресе жер сілкінісін болжауда маңызды рөл атқарады.
- Кейбір гейзерлердің мінезі өзгеріп тұрады. Атқылау уақыты мен күші тұрақсыз болады. Бұл жер астындағы өзгерістерге байланысты.
- Гейзерлердің белсенділігі бірнеше секундтан жарты сағатқа дейін созылуы мүмкін. Бұл судың көлемі мен қысымға байланысты. Ұзаққа созылған атқылаулар сирек, бірақ әсерлі болады.
- Гейзер буы адам терісін күйдіруі мүмкін. Қайнардан шыққан бу өте ыстық әрі тығыз. Оны жұтқанда тыныс жолдарына да зақым келуі ықтимал.
- Гейзерлер өз экожүйесін қалыптастырады. Мұнда тек жоғары температураға бейімделген ағзалар ғана тіршілік ете алады. Олар ғылымда «экстремофилдер» деп аталады.
- Уақыт өте келе кейбір гейзерлер мүлде тоқтап қалады. Бұл жер асты суларының деңгейі өзгеруі немесе шахтаның бітелуіне байланысты болады. Кейде олардың орнында балшық вулкандары пайда болады.
- Камчаткадағы Гейзерлер аңғары бірегей табиғи нысан. 2007 жылы ол көшкіннен зардап шеккен, бірақ кейін қалпына келтірілді. Қазір ол қорғауға алынған және кіру шектеулі.
- Жер сілкіністерінен кейін гейзерлердің белсенділігі өзгеруі мүмкін. Температура, қысым және атқылау жиілігі жаңа мәндерге ие болады. Кейде жаңа гейзерлер пайда болады.
- Гейзерлер айналасындағы ландшафт ерекше көрініс береді. Минералды шөгінділер мен будақтаған бу беткі кеңістікті бөтен планетаға ұқсатады. Бұл оларды фото және кино түсірілімдер үшін тартымды етеді.
- Кейбір гейзерлер уақытша су астына кетіп қалады. Бұл су тасқыны кезінде орын алады. Су қайтқан соң, қайнар қайтадан белсенділігін жалғастырады.
- Ғалымдар гейзерлерді Марс жағдайын зерттеу үшін үлгі ретінде қолданады. Бұл жерлер экстремалды тіршілік иелерін зерттеуге қолайлы. Бұл тәсіл басқа планеталарда тіршілікті іздеуге көмектеседі.
Бұл мәліметтер гейзерлердің тек табиғи көрініс емес, ғылыми құндылығы жоғары, тереңде жатқан құбылыс екенін көрсетеді. Олардың көркемдігі мен қуаты адамды таңғалдырмай қоймайды.
Гейзерлер – Жердің ішкі тынысын көрсететін ерекше табиғи механизм. Олар табиғаттың күшін сезінуге мүмкіндік береді әрі бізді жер қойнауы туралы тереңірек ойлануға итермелейді. Мұндай құбылыстарды қорғау және зерттеу – баршамыздың ортақ міндетіміз.
