Әрбір халықтың тарихында ел тағдырын шешкен ұлы тұлғалар болады. Қазақ халқы үшін сондай ерекше қайраткердің бірі – Абылай хан. Ол XVIII ғасырда қазақ жерінің бірлігін сақтап, сыртқы жауға қарсы күрескен, ел ішінде бейбітшілік пен тәртіп орнатқан көреген саясаткер, айбынды қолбасшы және дана дипломат ретінде танылды. Абылайдың өмірі мен қызметі қазақ мемлекеттілігінің негізін қалаған маңызды кезеңмен тығыз байланысты. Оның аты еркіндік пен тұтастықтың символына айналды. Төменде ұлы ханның өмірі мен билігі туралы тарихи деректерге, ауыз әдебиетіне және ғылыми еңбектерге сүйене отырып дайындалған қызықты мәліметтер ұсынылады.
- Абылай хан 1711 жылы дүниеге келген және Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошы ханның тікелей ұрпағы болған. Бұл оның билігін заңды әрі мойындалған етті.
- Негізгі аты – Әбілмансұр. «Абылай» есімін ол жоңғарлармен шайқаста қаза тапқан атасы Абылай сұлтанның құрметіне алған.
- Балалық шағында әкесі қайтыс болғаннан кейін қуғынға ұшырап, жасырын өмір сүрді. Кейін Абулхаир ханның ордасында тәрбие алып, алғашқы саяси тәжірибе жинақтады.
- Жастайынан ерлігімен, батылдығымен және зеректігімен көзге түсті. Жиырма жасында-ақ жоңғарларға қарсы ірі шайқастарға қатысып, қолбасшылық қабілетін танытты.
- Буланты шайқасындағы жеңісі оның беделін халық алдында арттырды. Бұл соғыс қазақтардың жоңғарларға қарсы күресінде шешуші рөл атқарды.
- Абылай бірнеше тілді меңгерген: қазақ, шағатай, түркі және араб тілдерінде еркін сөйлеген. Бұл оның халықаралық қатынаста еркін әрекет етуіне жол ашты.
- Ол тек қолбасшы ғана емес, дипломатиялық шеберлігімен де танылды. Ресей мен Қытайдың арасындағы тепе-теңдік саясатын ұстана отырып, қазақ жерінің дербестігін сақтап қалды.
- Ресей империясының өкілдерімен келіссөздер жүргізу үшін ол Петропавл бекінісімен байланыс орнатты.
- 1740 жылы Орынборға келіп, патшайым Елизаветаға адалдық антын берді. Бұл қадам сыртқы жаулардан қорғану үшін жасалған саяси шешім болды.
- Сонымен қатар, ол Қытайдың Цин әулетімен де дипломатиялық қарым-қатынас орнатты. Бұл сыртқы саясаттағы тепе-теңдікті сақтауға көмектесті.
- Ресеймен одақтас бола отырып, олардың әскери ықпалын шектей білді. Қазақ даласына бекініс салуға рұқсат бермей, өз аумағын қорғады.
- Абылайдың басты мақсаты – үш жүзді біріктіру болды. Бұл бағытта ол нақты әрекеттер жасап, ел бірлігін нығайтты.
- Оның тұсында ішкі тартыстар мен руаралық қақтығыстар азайды. Хан билігінің беделі артты, орталықтандыру күшейе түсті.
- Сауда-саттықты дамытуға ерекше көңіл бөлді. Керуен жолдарын қауіпсіздендіріп, көрші елдермен сауда байланысын жолға қойды.
- Ел ішінде барлау жүйесін құрды. Сырт елдердегі жағдайды біліп отыру үшін тыңшылар мен елшілерді жіберіп отырған.
- Төле би, Бұқар жырау сынды рухани тұлғаларды қолдап, олардың кеңесіне жүгініп отырған. Бұл билік пен халық арасындағы байланысқа оң ықпал етті.
- Оның алдағыны болжай білетін қасиеті болған. Көп жағдайда алыс болашақты болжаған шешімдер қабылдап, елді дағдарыстан сақтап қалды.
- Қарапайым өмір салтын ұстанған, халықпен араласқан. Жайлауларды аралап, қарапайым жұрттың тіршілігімен танысып отырған.
- Билігі тек шыққан тегіне емес, жеке беделіне де байланысты болды. Халық оны ел қорғаушысы, әділ хан ретінде қабылдады.
- 1771 жылы үш жүздің ханы ретінде ресми түрде таққа отырды. Бұл оқиға оның билігін ресми түрде бүкіл ел мойындағанын білдірді.
- Петербургке бірнеше рет елшілер жіберіп, өзінің хан ретіндегі мәртебесін бекітуді сұраған. Алайда Ресей билігі оны толық мойындаудан тартынып отырған.
- 1781 жылы дүниеден өтіп, Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жерленді. Бұл оның тарихи және рухани маңызын айқындайды.
- XIX–XX ғасырларда оның бейнесі ұлттық тәуелсіздік пен рухани мұраны қорғаудың нышанына айналды. Ол туралы жырлар, дастандар мен зерттеулер көптеп жазылды.
- Қазіргі Қазақстанда Абылай ханның есімі лайықты түрде ұлықталады. Көше, мектеп, университеттер мен ескерткіштер оның есімімен аталады, өмір жолы мектеп бағдарламасына енгізілген.
Абылай хан – қазақ тарихындағы аса ірі тұлғалардың бірі. Ол – тек хан ғана емес, ұлтты біріктірген, сыртқы саяси тепе-теңдікті сақтай білген және ел мүддесін бәрінен жоғары қойған кемеңгер басшы. Оның мұрасы бүгінгі ұрпақ үшін де өзекті, өйткені ол тәуелсіздік идеясының тамыры мен рухының негізін қалайды. Абылайдың өмір жолын білу – өз мемлекетінің тарихын түсіну мен қадірлеудің бір көрінісі.
