Кактус – басқа өсімдіктер өмір сүре алмайтын жерлерде тіршілік ете алатын ерекше өсімдік. Ол шөлдерде, тасты беткейлерде және ылғалы өте аз аймақтарда өседі. Ерекше құрылысының арқасында бұл өсімдік аптап ыстыққа да, ұзаққа созылған қуаңшылыққа да төтеп береді. Адамдар оны тек сәндік мақсатта ғана емес, тағам, шикізат және емдік қасиеттері үшін де өсіреді. Кейбір түрлері ас ретінде де, дәстүрлі медицинада да қолданылады. Енді осы ерекше өсімдіктер туралы қызықты деректермен танысайық.
- Кактустар өз сабағында суды молынан жинай алады. Тіндері қысқа уақытта көп мөлшерде ылғалды сіңіруге бейімделген. Бұл қасиет оларға сирек және қысқа мерзімді жаңбырдан кейін де тіршілігін жалғастыруға мүмкіндік береді. Жиналған су жасуша құрылымының ерекшелігі арқасында өте баяу жұмсалады.
- Көптеген түрлерінде кәдімгі жапырақтар болмайды. Оның орнына жануарлардан қорғайтын және судың булануын азайтатын тікенектер бар. Тікенектер сонымен қатар сабақты көлеңкелеп, қызып кетуден сақтайды. Мұндай бейімделу олардың эволюциясында шешуші рөл атқарған.
- Кактустардың кейбірі түнде гүлдейді. Бұл олардың мекендейтін ыстық аймақтарында түнде жәндіктердің белсенді болуымен байланысты. Түнгі гүлдер ірі әрі ашық түсті болып келеді. Мұндай гүлдердің иісі де ерекше қанық болады.
- Кейбір түрлері 200 жылдан астам өмір сүре алады. Өсуінің баяулығы мен ауруларға төзімділігі олардың ұзақ ғұмыр сүруіне себеп болады. Мұндай үлгілерді қорықтар мен ботаникалық бақтарда кездестіруге болады. Олар төзімділіктің нағыз символына айналған.
- Сагуаро кактусының биіктігі 12 метрден асады. Ол өте баяу өсіп, жылына бірнеше сантиметр ғана қосады. Бұл алып өсімдік құстар мен ұсақ жануарларға паналау орны болады. Сабағында табиғи қуыстар пайда болуы мүмкін.
- Кейбір кактустардың іші жеуге жарамды. Оның жұмсағын салат, сусын және түрлі тәтті тағамдар дайындауда қолданады. Мексикада опунция жемісі дәстүрлі тәттілердің бірі саналады. Ол дәрумендер мен антиоксиданттарға бай.
- Тікенектер ауадан ылғал жинауға көмектеседі. Таңертең олардың үстінде шық тамшылары пайда болып, тамырға ағып түседі. Бұл жауын-шашын сирек түсетін аймақтарда аса маңызды. Мұндай су жинау әдісі шөл өсімдіктеріне тән бірегей қасиет.
- Кактустардың тамыр жүйесі көбіне жер бетіне өте жақын орналасады. Бұл жаңбырдан кейін суды тез сіңіруге мүмкіндік береді. Кейде тамырлар өсімдіктен ондаған метр қашықтыққа таралады. Мұндай бейімделу суды барынша жинауға жағдай жасайды.
- Ертеде кейбір тайпалар кактусты құрылыс материалы ретінде пайдаланған. Кептірілген сабақтарынан қабырға мен шатыр жасалған. Олардың беріктігі мен жеңілдігі құрылысты ұзақ мерзімге шыдамды еткен.
- Опунция тіпті тасты жартастарда да өсе алады. Оның тұқымдарын жел мен жануарлар оңай таратады. Осылайша ол жаңа жерлерді тез игереді. Бұл қасиеті оны өте төзімді өсімдік етеді.
- Кейбір кактустардың құрамында психобелсенді заттар болады. Мысалы, пейотос үнді тайпаларының діни жоралғыларында қолданылады. Оның әсері өсімдік құрамындағы алкалоидтарға байланысты. Мұндай түрлер мәдени және рухани маңызға ие.
- Кактустар топырақ эрозиясымен күресте маңызды рөл атқарады. Тамырлары топырақты бекітіп, оның шайылуына жол бермейді. Қуаң аймақтарда кактустарды отырғызу жердің құнарлылығын сақтауға көмектеседі. Бұл оларды экология үшін құнды етеді.
- Кейбір түрлерінің гүлдері тәрелке көлеміндей болуы мүмкін. Жарқын түсі мен ірі күлтелері жәндіктер мен құстарды тартады. Гүлдену кезеңі өте қысқа, кейде бір-ақ күнге созылады. Бірақ оның сұлулығы ұмытылмас әсер қалдырады.
- Кактустар түнде де оттегі бөледі. Көптеген өсімдіктерден өзгеше, олар фотосинтездің ерекше түрін қолданады. Бұл ылғалды үнемдеуге және экстремалды жағдайда да зат алмасуды сақтауға мүмкіндік береді. Мұндай процесс CAM-фотосинтез деп аталады.
- Кактус жемістері тек тәтті ғана емес, қышқыл да болуы мүмкін. Дәмі түріне және пісу дәрежесіне байланысты өзгереді. Кейбір сорттар арнайы шырынды жемістері үшін өсіріледі. Олар әлемдік нарықта жоғары бағаланады.
- Бөлме жағдайында кактустар әртүрлі ортаға тез бейімделеді. Оларға жиі суарудың қажеті жоқ және құрғақ ауаны жақсы көтереді. Бұл қасиеттері оларды гүл өсірушілер арасында танымал етеді. Үй жағдайында да кейде гүлдеп, сән береді.
- Кейбір түрлерінің тікенектері ілмек пішінді болады. Олар жануарлардың жүніне ілініп, тұқымдарын алысқа таратады. Мұндай таралу әдісі ашық кеңістікте өте тиімді. Бұл табиғаттың таңғаларлық бейімділігінің мысалы.
- Кейбір кактустардың сабағындағы су уытты болуы мүмкін. Бұл жануарлардың оны жеуінен қорғайды. Сондықтан шөлде жүрген саяхатшыларға кез келген кактустың шырынын ішу қауіпті болуы ықтимал. Қай түрінің қауіпсіз екенін білу өмір үшін маңызды.
Кактустар пішіні, көлемі және қасиеттері жағынан таңғаларлық алуан түрлі. Олар төзімділігімен және ерекше бейімделгіштігімен табиғаттың керемет үлгісін көрсетеді. Көптеген түрлері әсемдігі, тағамдық құндылығы және пайдалы қасиеттері үшін бағаланады. Бұл өсімдіктер табиғат сұлулығы мен мықтылығының лайықты символы саналады.
