Жануарлар әлеміндегі ең керемет құбылыстардың бірі – қоныс аударатын құстардың ұзақ сапарлары. Олар жыл мезгілінің өзгеруіне қарай мыңдаған шақырымды артқа тастап, қауіп-қатерге толы жолдармен жаңа мекенге бет алады. Бұл таңғаларлық әрекеттер тек инстинктпен ғана емес, табиғи навигация жүйесімен, тәжірибемен және мінсіз дәлдікпен жүзеге асады. Көптеген түрлер бір маусымда бірнеше мемлекетті кесіп өтіп, өз ұясын тап басып таба алады. Осындай қабілеттер табиғаттың ғажайып үйлесімі мен тіршілік иелерінің өмір сүруге бейімділігін көрсетеді.
- Әлемдегі құстардың шамамен 40%-ы жыл сайын қоныс аударады. Бұл миллиардтаған құстың бір мезгілде қозғалысқа түсуі деген сөз.
- Ең ұзақ сапарды арктикалық аққұтан жасайды. Ол жылына 70 000 шақырымға дейін ұшып, Арктика мен Антарктиданы жалғайды.
- Қызыл кұтан (кулик-сорока) тоқтаусыз 12 000 шақырымға дейін ұшуы мүмкін. Мұндай ұшулар кейде жеті күнге дейін созылады.
- Кейбір құстар түнгі уақытта ұшады. Бұл оларға аптап ыстықтан сақтанып, жыртқыштардан оңай құтылуға мүмкіндік береді.
- Тырналар ауадағы жоғары ағыстарды пайдаланады. Бұл әдіс арқылы олар 8 000 метрге дейін көтеріліп, күшін үнемдейді.
- Ұзақ сапар алдында құстар май қорын жинайды. Бұл кезеңде олардың дене салмағы екі есеге дейін артуы мүмкін.
- Жас құстар үлкендерсіз ұшуға үйренеді. Олар туғаннан бері генетикалық деңгейде берілген бағытпен қозғалады.
- Кейбір түрлер жыл сайын сол бір аялдамаға тоқтайды. Бұл жерлер оларға тынығып, азық жинауға ыңғайлы болады.
- Торғайлар мен қарлығаштар бұрынғы ұясына қайта оралады. Олар бір метрге дейінгі дәлдікпен сол орынды таба алады.
- Құстар күнге, айға және жарықтың бағытына қарай бағыт алады. Поляризация арқылы көкжиекті де ажырата алады.
- Кейбір суда жүзетін құстар су қатқан кезде ғана көшеді. Олар үшін ашық су көздері басты себеп болып саналады.
- Ақ дегелек Гибралтар мен Босфор арқылы ұшып өтеді. Ол теңіз үстінен ұшпайды, өйткені ондай жерде ауа ағыстары аз.
- Көптеген түрлер V тәрізді сап түзеп ұшады. Бұл әдіс топтағы құстарға жеңіл әрі үнемді қозғалыс жасауға көмектеседі.
- Кейбір құстар 90 км/сағ жылдамдықпен қозғалады. Артқы желмен олар тіпті 160 км/сағ жылдамдыққа жете алады.
- Қаздар мен тырналардың қанат қағысы мен дауысы бірнеше шақырым жерден естіледі. Бұл – топ мүшелері арасындағы байланыс амалы.
- Үйректер мен балшықшылар 6–9 мың метр биіктікте ұша алады. Бұл биіктікте ауа тығыздығы төмен әрі турбуленттілік аз.
- Кейбір түрлер ұшу кезінде жартылай ұйықтайды. Олардың миының бір жартышары демалып жатқанда, екіншісі бағытты қадағалайды.
- Қоныс аударуды жарықтың өзгеруі қоздырады. Күн ұзақтығы қысқарған сайын құстарда көш инстинкті белсенеді.
- Аялдама кезінде әртүрлі түрлер бірігіп демалады. Бұл қауіпсіздікті күшейтіп, азық табуды жеңілдетеді.
- Ғалымдар спутник құрылғылары мен сақиналар арқылы құстардың қозғалысын бақылайды. Бұл олардың бағыттары мен қауіп-қатерлерін зерттеуге мүмкіндік береді.
- Климаттың өзгеруі құстардың бағыты мен уақытын өзгертуде. Кейбір түрлер жылда бұрынғыдан ертерек көшіп кетеді.
- Қауіпсіз аялдамалардың жоғалуы – үлкен қауіп. Ондай орындар болмаса, құстар ұзақ сапарда әлсіреп өліп кетуі мүмкін.
- Қоныс аударатын құстар зиянкес жәндіктер санын реттеуге көмектеседі. Олар экожүйелердің тепе-теңдігін сақтайды.
- Көп халықтар құстардың көшуін табиғат күнтізбесімен байланыстырады. Белгілі бір құстардың келуі көктемнің немесе күздің белгісі ретінде қабылданған.
Қоныс аударатын құстар – табиғаттың ерекше жаратылыстары. Олардың өмірі төзімділікке, дәлдікке және үлкен қажырлыққа негізделген. Осындай кішкентай жаратылыстардың орасан сапарлар жасауы – таңғаларлық құбылыс. Табиғи тепе-теңдікті сақтау үшін олардың жолдарын қорғау – барша адамзаттың ортақ міндеті.
