Орталық Азияның кең байтақ аумағында орналасқан Қызылқұм шөлі – Жер шарының ең үлкен және жұмбақ шөлдерінің бірі. Бұл өңір тек құм мен тастан тұратын бос кеңістік қана емес, сонымен қатар сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктерге толы, бай тарихы бар экожүйе. Қызылқұм шөлі климаттық контрасты мен табиғи әртүрлілігімен ерекшеленеді. Мұнда адам баласының табиғатпен тепе-тең өмір сүре білгенін көрсететін археологиялық және мәдени ескерткіштер де жетерлік. Бұл өңір ғалымдар мен туристердің ғана емес, тарихшылар мен экологтардың да қызығушылығын тудырып келеді.
- Қызылқұм шөлінің аумағы шамамен 300 мың шаршы шақырымды құрайды. Бұл көрсеткішпен ол әлемдегі тоғызыншы, ал Азиядағы ең ірі шөлдердің бірі саналады.
- «Қызылқұм» атауы түркі тілдерінен аударғанда «қызыл құм» деген мағына береді. Бұл атау өңірдің қызғылт-сары түсті құмдарымен тікелей байланысты.
- Шөлдің аумағы үш елге – Қазақстан, Өзбекстан және Түрікменстанға тиесілі. Ең үлкен бөлігі Өзбекстан жерінде орналасқан.
- Климаттық жағдайларға қарамастан, Қызылқұмда уақытша өзендер мен жылғалар кездеседі. Олар негізінен көктемгі жауын-шашыннан кейін пайда болады.
- Шөлдің кей аймақтарында құм емес, сазды тегістер мен сортаңдар басым. Бұл ерекшелік өсімдіктер мен жер бедеріне әсер етеді.
- Мұндағы орташа жылдық жауын-шашын мөлшері небәрі 100–200 мм шамасында. Дегенмен, мұндай жағдайда да өсімдіктер тіршілік ете алады.
- Қыста ауа температурасы –20 градусқа дейін төмендейді. Бұл континенттік климатқа тән құбылыс.
- Жазда аптап ыстық +45 градустан асады. Мұндай ауа райы адам өміріне де, тіршілікке де оңайлықпен бейімделуге мүмкіндік бермейді.
- Қызылқұмда сирек кездесетін және қорғауға алынған жануарлар мекендейді. Олардың қатарында қарақал, құм тышқаны, құлан және шөл түлкісі бар.
- Сонымен қатар, шөлде жыландар, кесірткелер мен тасбақалар тіршілік етеді. Олар температураның күрт өзгерісіне жақсы бейімделген.
- Өсімдіктерден сексеуіл, астрагал және қоянсүйек өседі. Олар құм көшкінін тоқтатуға және топырақты ұстап тұруға көмектеседі.
- Қызылқұм флорасы мен фаунасының көптеген түрлері Қызыл кітапқа енгізілген. Олардың санын азайтуға антропогендік факторлар әсер етіп отыр.
- Шөл арқылы Ұлы Жібек жолының ескі керуен жолдары өткен. Олар Самарқанд, Бұхара және Хиуаны басқа қалалармен байланыстырған.
- Бұл өңірде көне қалалардың орны мен археологиялық мұралар бар. Соның бірі – Пойкент қаласының қирандылары.
- Шөл жер қойнауында пайдалы қазбаларға бай. Мұнда алтын, уран, фосфор және табиғи газ өндіріледі.
- Дүниежүзіндегі ең ірі алтын өндіретін кәсіпорындардың бірі – Мурунтау осы жерде орналасқан. Ол Өзбекстан экономикасында маңызды рөл атқарады.
- Кеңес заманында Қызылқұмда геологиялық және ғарыштық зерттеулер жүргізілген. Олардың кейбірі құпия нысандар санатына жатқызылған.
- Бұл өңірде әскери және технологиялық техниканы сынақтан өткізуге қолайлы жағдай бар. Оның басты себебі – шалғайлығы мен табиғи қаталдығы.
- Қызылқұм құмдарының түсі қызғылт-сары реңкке ие. Кешқұрым күн батар сәтте бұл түс ерекше жарқырай көрінеді.
- Көктемде шөл түрлі-түсті гүлдермен көмкеріледі. Бұл құбылыс қысқа мерзімді болса да, көз тартарлық әсемдік сыйлайды.
- Көшпенді халықтар бұл аумақта ғасырлар бойы өмір сүрген. Олар түйе, қой және ешкі өсіріп, бір оазис пен екіншісінің арасында көшіп жүрген.
- Кейбір аймақтарда ежелгі арықтар мен құдықтардың іздері сақталған. Бұл халықтың су ресурстарын тиімді пайдаланғанын дәлелдейді.
- Қазіргі таңда шөлдің бір бөлігінде қорықтар мен табиғи саябақтар ұйымдастырылуда. Бұл шаралар экожүйені сақтау мақсатында қолға алынған.
- Бадхыз қорығы – солардың бірі. Ол жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер үшін қорған бола алады.
- Қызылқұмда этнографиялық экспедициялар мен ғылыми сапарлар жиі өтеді. Олар өңірдің табиғаты мен мәдениетін тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді.
- Жергілікті аңыздарда құм астында көмілген ежелгі қалалар мен қазыналар туралы баяндалады. Бұл оқиғалар көптеген зерттеушілер мен жазушыларға шабыт береді.
- Кейбір құм төбелері желдің әсерінен жылжып отырады. Бұл құбылыс жер бедерінің уақыт өте өзгеруіне себеп болады.
- Табиғи қаталдығына қарамастан, Қызылқұм тіршілікке толы аймақ. Мұнда өмір, тарих және зерттелмеген жұмбақтар қатар өмір сүреді.
Қызылқұм – тек географиялық мекен емес, ол – табиғат пен адамның өзара әрекеттесуінің символы. Бұл шөл табиғаттың төзімділігі мен адамзаттың зерттеуге деген ынтасының жарқын үлгісі. Оны танып-білу арқылы біз әлемнің алуан түрлілігін және өмір сүрудің түрлі формаларын терең түсінеміз.
