Шөл мен шөлейт аймақтарда өмір сүретін өсімдіктердің ішінде сексеуілдің орны ерекше. Бұл ағаш қатаң климаттық жағдайларға бейімделуімен және экожүйеге қосар үлесімен бағаланады. Сексеуіл құрғақшылыққа төзімділігімен ғана емес, топырақты ұстап тұру, жел эрозиясының алдын алу және биологиялық әртүрлілікті қолдау жағынан да аса маңызды. Оның сырттай қарапайым көрінуі – шынайы табиғи беріктікті бүркемелейтін ғана әсер. Төменде сексеуілдің табиғаттағы, шаруашылықтағы және мәдениеттегі рөлі жайлы таңғаларлық әрі танымдық деректер ұсынылады.
- Сексеуіл Орталық Азияның шөл және шөлейт аймақтарында өседі. Оны Қазақстан, Өзбекстан, Қытай мен Моңғолия жерлерінен кездестіруге болады.
- Бұл өсімдіктің кәдімгі жапырағы болмайды. Ылғалды үнемдеу үшін жапырақтары ұсақ қабыршаққа айналған.
- Фотосинтез қызметін оның жасыл бұтақтары атқарады. Бұл ерекшелік шөл жағдайында тірі қалуына мүмкіндік береді.
- Сексеуілдің биіктігі 5–7 метрге дейін жетеді. Сырттай бұта тәрізді көрінгенімен, ол – нағыз ағаш.
- Оның тамыры өте тереңге кетеді. Су іздеген тамырлар кейде ондаған метрге дейін бойлайды.
- Мықты тамырлары арқылы сексеуіл құмды топырақты бекітіп тұрады. Бұл шөлейтті өңірлерде құм көшкінінің алдын алады.
- Сексеуіл шөлде «сексеуілдік» деген өсімдіктер қауымдастығын қалыптастырады. Олар экожүйенің тұрақтылығына тікелей әсер етеді.
- Ағаштың сүрегі өте қатты және ауыр. Отқа жаққанда ұзақ жанады әрі мол жылу бөледі.
- Өткен ғасырларда сексеуіл отын ретінде кеңінен пайдаланылған. Әсіресе отын тапшылығы бар өңірлерде ол негізгі жылу көзі болған.
- Сексеуіл көктемде гүлдейді. Гүлдері ұсақ әрі көзге байқала бермейді, алайда олардан көп мөлшерде тұқым түзіледі.
- Тұқымдары желмен таралады. Жеңіл болғандықтан, алыс қашықтыққа ұша алады.
- Жас өскіндер баяу өседі. Тек бірнеше жылдан кейін ғана шөлге төзімділікке ие болады.
- Ол вегетативті жолмен де көбейе алады. Ағаштың жер бетіндегі бөлігі зақымданса да, тамырдан қайта көгеріп шығады.
- Сексеуіл – құстар мен ұсақ жануарларға пана. Оның көлеңкесі мен бұтақтары қауіптен қорғануға жағдай жасайды.
- Ертеде сексеуілдің «қасиетті» күшке ие екеніне сенген. Оның бұтақтары үйдің кіреберісіне немесе бесіктің жанына қойылған.
- Сексеуіл шөлейттенуге қарсы жобаларда кеңінен қолданылады. Әсіресе Арал теңізі құрғаған аймақтарда оның рөлі ерекше.
- Көп елде сексеуілді кесуге тыйым салынған. Ол қорғалатын өсімдік ретінде заңмен бекітілген.
- Ғалымдар оны «шөлдің күйін білдіретін өсімдік» деп атайды. Сексеуілдің жағдайы экологиялық тепе-теңдіктің көрсеткіші саналады.
- Кейбір өңірлерде сексеуілді қолдан отырғызу бастамалары қолға алынған. Бұл жердің құнарын сақтауға және құм көшкінін болдырмауға көмектеседі.
- Сексеуіл – төзімділіктің, табиғатпен үндестікте өмір сүрудің символы. Ол адам мен қоршаған орта арасындағы нәзік байланысты айқын көрсетеді.
Сексеуіл туралы бұл деректер оның сыртқы қарапайымдылығына қарамастан, табиғат үшін қаншалықты маңызды екенін дәлелдейді. Ол тек өсімдік емес, тұтас экожүйені ұстап тұрған тірек. Сексеуілді сақтау – шөлге қарсы күресіп қана қоймай, болашақ ұрпаққа табиғи мұраны аманаттау. Мұндай табиғат байлықтарын қадірлеу – әрбір саналы адамның міндеті.
