Аспанда жарқыраған нүктелер ежелден адамзаттың қиялын оятып, Жер мен Ғалам туралы сұрақтардың туындауына себеп болды. Солардың ішінде ерекше көзге түсетіні – Күнге екінші жақын орналасқан Шолпан планетасы. Таңғы және кешкі аспандағы ең жарық нүкте ретінде ол ежелгі бақылаушылардың назарын аударған, тіпті оны екі бөлек жұлдыз деп ойлағандар да болған. Қазіргі зерттеулер бұл ғаламшардың Жермен өлшемі ұқсас болғанымен, табиғи жағдайлары мүлде өзгеше екенін дәлелдеді. Шолпан – қапырық атмосферасы, қышқылды бұлттары мен жойқын қысымы бар шетсіз әлем. Төмендегі деректер осы ерекше планета туралы тереңірек түсінік алуға көмектеседі.
- Шолпан Күнге жақындығы бойынша екінші ғаламшар саналады және оның орбитасы дерлік дөңгелек пішінде. Орташа қашықтығы аз болғандықтан, оның бетінде өте қатты ыстық орнаған. Бұл жақындық күн сәулесінің көп түсуіне себеп болады.
- Диаметрі мен массасы Жерге ұқсас болғандықтан, оларды «планета егіздер» деп атайды. Алайда бұл ұқсастық тек көлемде ғана байқалады. Климат пен геология жағынан айырмашылық өте үлкен.
- Шолпанның атмосферасы негізінен көмірқышқыл газынан тұрады. Азот аз мөлшерде ғана кездеседі, ал су буы өте сирек. Мұндай құрам өте күшті парниктік әсер тудырады.
- Орташа беткі температурасы шамамен +465°C. Бұл көрсеткіш Күнге ең жақын Меркурийден де жоғары. Себебі тығыз атмосфера жылуды сыртқа шығармай ұстап тұрады.
- Беттегі қысым Жердегіден 92 есе артық. Бұл көрсеткіш Жердегі мұхиттың терең түбіндегі қысыммен бірдей. Сондықтан кез келген аппарат өте берік болуы тиіс.
- Бұлттары күкірт қышқылының ұсақ тамшыларынан құралған. Олар планетаның бетін толықтай жауып, оптикалық бақылауға мүмкіндік бермейді. Сондықтан Шолпанның рельефі тек радиолокациялық зерттеулер арқылы ғана зерттелген.
- Атмосфера жоғары жылдамдықпен айналады және бұл құбылыс «суперайналу» деп аталады. Жоғарғы қабаттағы желдер сағатына жүздеген километрге жетеді. Бұл құбылыс планетаның бет айналуымен салыстырғанда анағұрлым жылдамырақ.
- Шолпанның бір жылы шамамен 224,7 жер тәулігіне тең. Бірақ жергілікті бір күн мүлде басқаша. Планетаның өз осінен айналуы өте баяу.
- Планета өз осінен шамамен 243 жер тәулігінде бір рет айналады. Бұл күнтізбелік тұрғыдан қарағанда бір жылынан да ұзақ. Бұл ретроградты айналу салдарынан туындайды.
- Ретроградты айналу дегеніміз – планетаның өз осінен Күн жүйесіндегі басқа ғаламшарларға кері бағытта айналуы. Егер Шолпанда бақылаушы болса, Күн ол үшін батыстан шығысқа қарай шығатын еді. Бұл құбылыс ғалымдар үшін әлі күнге жұмбақ.
- Шолпанда Жердегідей күшті магнит өрісі жоқ. Оның орнына Күн желімен әрекеттесетін әлсіз магнит өрісі бар. Бұл атмосфераның жоғарғы қабаттарындағы газдардың жоғалуына әсер етеді.
- Ғалымдардың кейбір болжамдарына сәйкес, ежелгі Шолпанда сұйық су болуы мүмкін болған. Бірақ уақыт өте келе парниктік әсердің күшеюі бұл судың толық булануына себеп болған. Бұл сценарий Жердің болашағы үшін ескерту ретінде қарастырылады.
- Планетаның беті геологиялық тұрғыдан жас саналады. Ол жақында ғана жанартау белсенділігі арқылы жаңарған болуы мүмкін. Бұл туралы кратерлердің аздығы мен бетінің біркелкілігі дәлел бола алады.
- Ең ірі жанартау – Маат Монс деп аталады. Оның биіктігі мен көлемі өте үлкен. Кейбір зерттеулер оған қатысты соңғы жанартау атқылауы болғанын көрсетеді.
- Беткі қабатта «тессера» деп аталатын ерекше құрылымдар кездеседі. Олар қатты иілген, қатпарланған рельефпен ерекшеленеді. Қазіргі таңда олардың пайда болу тетігі әлі толық зерттелмеген.
- Жердегідей тектоникалық плиталар қозғалысы Шолпанда анықталмаған. Онда литосфера қалың әрі қозғалмайтын болуы мүмкін. Энергия жер бетіне вулканизм арқылы шығады.
- Ұзын лавалық арналар бүкіл бетке таралған. Кейбір арналардың ұзындығы Жердегі өзендерден де асып түседі. Бұл арналар аса сұйық лавадан пайда болған деп есептеледі.
- Шолпанда «корона» деп аталатын шеңбер тәрізді ірі құрылымдар бар. Олар мантиядан жоғары көтерілген ыстық заттардың әсерінен қалыптасады. Бұл құрылымдар планетаның ішкі процестерін түсінуге мүмкіндік береді.
- Зерттеу құралдары атмосферадан найзағайға ұқсас радиосигналдарды тіркеген. Бірақ олардың нақты табиғаты әлі белгісіз. Бұл құбылыс Шолпан атмосферасының күрделілігін көрсетеді.
- Жоғары тауларда ерекше жарық шағылыстыратын зат анықталған. Ғалымдар оны «Шолпан қарымен» салыстырады. Оның нақты құрамы әлі анықталмағанымен, металдардың немесе олардың қосылыстары болуы мүмкін.
- Сұйық су Шолпан бетінде бола алмайды. Себебі қысым мен температура оның тұрақты күйде болуына мүмкіндік бермейді. Ылғал тез буланып, жоғарғы қабаттарға таралады.
- Шолпан — жер аспанындағы ең жарық планета. Ол таңертең немесе кешкі мезгілде жақсы көрінеді. Осы себепті ол «таң жұлдызы» немесе «кеш жұлдызы» деп аталған.
- Ай сияқты, Шолпан да фазалардан өтеді. Телескоп арқылы оның серп тәрізді немесе толық жарық күйін көруге болады. Бұл құбылыс Жер, Күн және Шолпанның бір-біріне қатысты орналасуына байланысты.
- Шолпанның Күн дискісінен өтуі өте сирек кездесетін астрономиялық оқиға. Мұндай құбылыс 100 жылдан астам уақыт аралығында бір-ақ рет болады. Соңғы рет 2012 жылы байқалған.
- Кеңес Одағының «Венера» бағдарламасы алғаш болып планета бетіне қонды. Арнайы жасалған капсулалар бірнеше ондаған минут бойы суреттер мен деректер жібере алды. Бұл миссиялар планета туралы алғашқы нақты мәліметтерді жеткізді.
- «Магеллан» ғарыш аппараты радиолокациялық зерттеу арқылы планетаның беткі картасын жасады. Ол беткі құрылымдардың орналасуын анық көрсетті. Бұл мәліметтер әлі күнге дейін маңызды дерек көзі ретінде қолданылады.
- Жапонияның «Акацуки» аппараты атмосфераның қозғалысын зерттеумен айналысады. Оның мәліметтері арқылы атмосферадағы толқындар мен тұрақты бұлт құрылымдары анықталды. Бұл деректер Шолпанның ауа райын тереңірек түсінуге көмектесті.
- Алдағы жылдары NASA-ның DAVINCI және VERITAS миссиялары, сондай-ақ ESA-ның EnVision жобасы жүзеге асырылмақ. Бұл зерттеулер атмосфера құрамын, бұрынғы су іздерін және беткі құрылымды анықтауға бағытталған. Бұл екінші «Шолпан дәуірінің» басталуы болуы мүмкін.
- 2020 жылы Шолпан атмосферасынан фосфин іздері табылғаны хабарланды. Бұл жаңалық өмір белгілерінің ықтималдылығына қатысты үлкен пікірталас туғызды. Бірақ кейінгі зерттеулер бұл деректерге күмән келтірді.
- Шамамен 50-60 км биіктікте қысым мен температура Жердегідей. Бұл аймақ аэростатты зерттеу құрылғылары мен болашақта әуе колонияларын орналастыру үшін ең қолайлы деп саналады. Бұл идеялар қазіргі таңда футуристік болса да, ғылыми ынта тудырып отыр.
Шолпан туралы бұл деректер оның қаншалықты күрделі әрі ерекше екенін көрсетеді. Көлемі мен массасы Жерге ұқсас болғанымен, оның бетінде өмірге мүлде жарамсыз жағдайлар қалыптасқан. Ғалымдар бұл планетаны зерттей отырып, Жердегі климат пен атмосфералық тұрақтылықтың қадірін жақсырақ түсіне бастады. Алдағы зерттеулер Шолпанның тарихына қатысты жаңа мәліметтер әкелуі мүмкін.
