Адамзат ежелден бері әлемдік мұхиттың шексіздігіне таңданыспен қарап келеді. Судың түбі сансыз құпияларға толы, онда әлі күнге дейін зерттелмеген аймақтар көп. Ғылым мен технология дамыса да, теңіз тереңдігі біз білмейтін тосын жайттар мен жұмбақтарға бай. Терең сулардағы ерекше тіршілік иелері, табиғат құбылыстары мен экстремалды жағдайлар көптеген зерттеушілерді қызықтырады. Бұл мақалада теңіз түбіне қатысты ең қызықты және ерекше деректерге тоқталамыз.
- Мұхит түбіндегі аймақтар Жер бетінің 60 пайыздан астамын алып жатыр. Бұл – ғаламшардағы ең аз зерттелген жерлердің бірі.
- Дүниежүзілік мұхиттың орташа тереңдігі 3,7 километрден асады. Салыстыру үшін айтсақ, жер бетіндегі ең биік тау – Эвересттің биіктігі 8,8 километр шамасында.
- Жер бетіндегі ең терең нүкте – Мариана шұңғымасы. Оның ең терең жері шамамен 11 034 метрге дейін жетеді. Осы жерге жету үшін арнайы технологиялар қажет.
- 1 000 метрден төменгі қабаттарда күн сәулесі мүлде жоқ. Бұл жерлерде мәңгілік қараңғылық орнаған, ал тіршілік иелері толықтай қараңғыға бейімделген.
- Терең сулардағы қысым жер бетіндегі атмосфералық қысымнан жүздеген есе жоғары. 10 километр тереңдікте адам арнайы құрылғысыз бірнеше секунд та өмір сүре алмайды.
- Кейбір теңіз жануарлары жарық шығару қабілетіне ие. Биолюминесценция арқылы олар жемтігін тартады, жауларынан қорғанады немесе өзара байланысады.
- Тереңдегі тіршілік иелерінің кейбіреуі өте өзгеше көрінеді. Олардың денесі мөлдір, көзі үлкен немесе кейде жақ сүйегі мен жүзбеқанаттары мүлде болмайды.
- Су түбіндегі температура көбіне нөлге жуықтайды. Алайда гидротермалды көздердің жанында 400 градусқа дейін көтерілуі мүмкін.
- Ең терең жерлерден де тіршілік іздері табылған. Кейбір бактериялар өте қатал ортаға бейімделіп, тіршілік етуге қабілетті.
- Терең қабаттарда кездесетін көптеген жануарлар жер бетінде мүлде жоқ. Мұнда ерекше экожүйелер қалыптасады, олар беткі қабаттағылардан айырмашылығы көп.
- Мұхит түбінде «су асты таулары» мен кең аңғарлар бар. Су асты бедері жер үстіндегі таулар мен жоталардан кем түспейді.
- Кейбір терең су жануарлары ондаған, тіпті жүздеген жыл өмір сүреді. Олардың зат алмасуы баяу жүреді, бұл ұзақ ғұмыр сүруге мүмкіндік береді.
- Соңғы жүз жылдықтағы ірі жаңалықтардың бірі – тереңдегі ыстық су көздерінің табылуы. Бұл жерлерде Күннің жарығына тәуелсіз тіршілік колониялары дамиды.
- Терең суды зерттеу үшін батискаф, қашықтан басқарылатын аппараттар мен суасты роботтары қолданылады. Олардың көмегімен ғалымдар ерекше фотосуреттер мен үлгілер жинайды.
- Мұхит түбінде суға батқан кемелердің, ұшақтардың, тіпті ежелгі өркениеттердің іздері жиі кездеседі. Су астындағы мұралар – адамзат тарихының құнды дереккөзі.
- Кейбір аймақтарда «су асты өзендері» бар. Бұл тығыз тұзды немесе салқын судың ерекше арнамен ағуы нәтижесінде пайда болады.
- Тереңде тіршілік ететін жануарлар баяу қозғалады. Тағам аз болғандықтан, кей түрлері жылына бірнеше рет қана қоректенеді.
- Тереңдіктегі жарық ерекше рөл атқарады. Көптеген жануарлар ең әлсіз жарқылды да байқап, өз жарығын маскировка үшін пайдаланады.
- Сирек кездесетін металдар мен минералдардың ең көп қоры дәл осы терең қабаттарда шоғырланған. Болашақта адамзат оларды өндірісте пайдалануы мүмкін.
- Терең суларда зоопланктон мен фитопланктонның алып шоғыры кездеседі. Бұл ағзалар қатал ортаға қарамастан бүкіл экожүйенің негізі болады.
- Кейде терең қабаттардан метан гидраты сияқты ерекше қосылыстар табылады. Олар алдағы уақытта энергия көзіне айналуы мүмкін.
- Тереңдегі кейбір жануарлар оттегі мүлде жоқ ортада өмір сүреді. Олар энергияны химиялық реакциялар арқылы, мысалы, күкіртті сутектен алады.
- Терең су жануарлары қысымның үлкен айырмашылығына бейімделген. Олардың ерекше физиологиясы зерттеушілердің назарын аударады.
- Терең қабаттарда уақыт тоқтап қалғандай көрінеді – зат алмасу баяу жүреді, даму мен өсу ондаған жылдарға созылады.
- Қиын ортаға қарамастан, кейбір түрлер ерекше жолмен көбейеді – күрделі колониялар құрады немесе партеногенезді пайдаланады.
- Теңіз тереңдігін зерттеу жер қыртысындағы процестерді, климаттың өзгеруін және Жердегі тіршіліктің пайда болуын түсінуге көмектеседі.
Теңіз түбіне қатысты бұл деректер тіпті қол жетпес, зерттелмеген аймақтардың да қаншалықты құпия мен мүмкіндікке толы екенін көрсетеді. Су асты әлемі ғылым мен технология, медицина үшін көптеген тың жаңалықтарға жол ашады.
Тылсым тереңдікке бойлай отырып, адамзат жаңа мүмкіндіктерге қол жеткізіп, өз таным шекарасын кеңейтеді.
Мұхит тереңдігі табиғаттың бізді әрдайым таңғалдыруға қабілетті екенін тағы да дәлелдейді.
