Табиғаттағы ең қауіпті және күтпеген құбылыстардың бірі – торнадо, яғни жойқын құйын. Ол бірнеше минут ішінде бүтін ауылдарды, жолдарды және ормандарды жермен-жексен ететін күшке ие. Қатты жел, төмен қысым және биік температура айырмашылығы торнадоның пайда болуына себеп болады. Бұл құбылыстың ауқымы, жылдамдығы мен бағыты жиі өзгеріп отырады, сондықтан оны дәл болжау қиын. Ғылым мен техника дамығанымен, торнадо әлі де жұмбақ құбылыс болып қалып отыр. Осы мақалада біз сізге торнадо туралы таңғаларлық әрі сирек кездесетін 27 фактіні ұсынамыз.
- Торнадо атмосферадағы суық және жылы ауа ағындарының соқтығысуы нәтижесінде найзағайлы бұлттан пайда болады. Бұл құбылыс ауада күшті айналмалы қозғалыс тудырады.
- Әлем бойынша ең көп торнадо тіркелетін ел – АҚШ. Әсіресе елдің орталық бөлігіндегі «торнадо аллеясы» аталатын аймақта олар жиі байқалады.
- Құйын ішіндегі желдің жылдамдығы сағатына 400 км-ден аса алады. Мұндай күш ағаштарды тамырымен жұлып, көліктерді ұшырып жібере алады.
- Кейбір торнадолар көзге көрінбейтіндей болады. Егер ол шаң-топырақ пен қоқысты көтермесе, тек ауа қозғалысы арқылы ғана байқалады.
- Құйынның диаметрі бірнеше метрден бір шақырымға дейін жетуі мүмкін. Кейбірі екі ғимараттың арасынан өтсе де, оларға тиіспей кетуі мүмкін.
- Торнадоның өмір сүру ұзақтығы көбіне 10–15 минуттан аспайды. Дегенмен кейбіреулері бір сағатқа дейін созылып, ондаған шақырымға дейін қозғалады.
- Торнадоларды Фудзита шкаласы бойынша бағалайды. Бұл шкала F0-ден F5-ке дейінгі аралықта олардың қирату деңгейін анықтайды.
- Кейбір торнадолар жауын-шашынмен және найзағаймен қатар жүреді. Басқалары тыныш ауа райында басталып, күтпеген жерден пайда болады.
- Жануарлар торнадоның жақындап келе жатқанын адамдарға қарағанда ертерек сезеді. Олар ауа қысымының өзгеруіне өте сезімтал келеді.
- Су үстінде пайда болатын құбылыстар «су құйыны» деп аталады. Олар әсерлі көрінгенімен, құрлықтағы торнадоларға қарағанда әлсіздеу болады.
- Кейде бір уақытта екі құйын қатар байқалады. Бұл жағдайларда олардың жолдары қиылысып, үлкенірек зиян келтіруі мүмкін.
- Торнадо кезінде ерекше дыбыстық құбылыстар байқалады. Құйын жоғары жиілікті дыбыстар шығарып, гуіл немесе ысқыру тәрізді естіледі.
- 1925 жылы АҚШ-та болған ең жойқын торнадо 700-ден астам адамның өмірін қиған. Оның жолындағы ғимараттар түгел дерлік жойылып кеткен.
- Түнгі уақытта пайда болатын торнадолар өте қауіпті. Себебі қараңғыда оларды байқау қиын, ал адамдардың дайындығы аз болады.
- Торнадоның айналу бағыты көбіне сағат тіліне қарсы жүреді. Бұл Жердің айналуына және атмосфералық қысымға байланысты болады.
- Құйын шығарған инфрадыбысты бірнеше жүз шақырымнан анықтауға болады. Бұл әдіс арқылы ғалымдар торнадоны ертерек анықтауға тырысады.
- Торнадо ішіндегі заттар алыстағы аймақтарға ұшып кете алады. Тіпті құжаттар немесе жануарлар 100 км-ден астам қашықтыққа дейін жеткен жағдайлар болған.
- Құйынның түсі көтерілген материалдарға байланысты болады. Ол сұр, қоңыр, жасыл немесе қызғылт болуы мүмкін.
- АҚШ-та торнадо жиі болатын аймақтарда арнайы жер асты баспаналары салынады. Олар адамдарды үйінділер мен қатты соққылардан қорғайды.
- Торнадо мен дауылды шатастыруға болмайды. Біріншісі қысқа мерзімді және шағын аймақта болады, ал екіншісі – көлемі кең әрі бірнеше күнге созылады.
- Ғалымдар зертханаларда торнадоның жасанды модельдерін жасап үйренеді. Бұл олардың құрылымын және мінез-құлқын тереңірек түсінуге көмектеседі.
- Жапонияда торнадо сирек кездеседі, бірақ олар көбіне лай көшкінімен және жауынмен қатар келеді. Бұл елдің климаттық жағдайларымен түсіндіріледі.
- Көптеген дәстүрлі мәдениеттерде торнадо құдайдың ашуы немесе жазасы ретінде қабылданған. Осы себепті арнайы рәсімдер өткізілген.
- Құйын орталығында кейбір жұмсақ заттар бүтін күйінде қалады. Бұл ішкі қысым мен желдің таралуына байланысты болады.
- Торнадо бағыт өзгерте алады. Оның қозғалысы күтпеген бұрылыстар жасап, алдын ала болжауға қиындық тудырады.
- Заманауи радарлар мен спутниктер торнадо қаупі бар аймақтарды бақылауға көмектеседі. Бірақ нақты уақыты мен орнын алдын ала дәл айту әлі мүмкін емес.
- Табиғи тепе-теңдікті сақтау тұрғысынан алғанда, торнадо атмосферадағы ылғал мен жылуды таратуда белгілі бір рөл атқарады.
Торнадо – табиғаттың ең күрделі әрі қуатты құбылыстарының бірі. Оның алапат күші мен беймәлім табиғаты адамзатқа үнемі қауіп төндіріп отырады. Дегенмен ғылым мен техниканың көмегімен біз бұл апатты құбылысты тереңірек зерттеп, оның зардаптарын азайту жолында қадам жасап келеміз. Осындай білім арқылы адамдар қауіпсіздік шараларын алдын ала жоспарлап, өз өмірін сақтауға мүмкіндік алады.
