Түнгі аспанның үнсіз иелері – үкілер – адамзаттың санасында ежелден бері тылсым бейнеге ие. Олармен байланысты аңыздар мен наным-сенімдер көп, себебі бұл құстардың ерекше көзқарасы, дыбыссыз ұшуы мен жұмбақ мінезі еріксіз назар аудартады. Алайда заманауи зоология осы қасиеттердің ар жағында табиғаттың шебер биомеханикасы жатқанын дәлелдейді. Ғалымдар үкілердің есту қабілеті, көру жүйесі мен қауырсындарының құрылымын зерттей отырып, олардың шебер бейімделу үлгісін ашуда. Түрлердің әрқайсысы өзінше ерекше және тіршілік ортасына мейлінше дәл бейімделген.
- Үкілердің көзі алға қарай бағытталған және екі көзбен бір мезгілде көру өрісін құрайды. Бұл құрылым оларға қашықтықты нақты есептеп, олжасына дәл секіруге мүмкіндік береді. Алайда көз алмалары қозғалмайтындықтан, олар шеңбер бойымен басын бұру арқылы шолуды орындайды.
- Бұл құстардың мойны ерекше икемді. Бас сүйегін денесін қозғалтпай-ақ шамамен 270 градусқа дейін айналдыра алады. Мұндай мүмкіндік мойын омыртқасының ерекше құрылысы мен қанайналым жүйесінің бейімделуімен байланысты.
- Көптеген түрлерде құлақ тесіктері симметриялы емес орналасқан. Бұл дыбыстың бағытын үш өлшемде нақты анықтауға көмектеседі. Мұндай «стереоесту» қабілеті түнде аң аулауда өте тиімді.
- Үкінің бет пішіні дыбысты шоғырландырушы құрылғы іспетті. Көз бен тұмсық маңындағы қауырсындар дыбыс толқындарын құлаққа бағыттап, тыңдау сапасын арттырады. Түрлер арасында бұл диск әртүрлі пішінде болады.
- Олардың ұшуы мүлде дыбыссыз. Қауырсындарындағы ерекше жиегі ауа ағынын шашыратып, дыбыс шығуын болдырмайды. Осылайша жыртқыш жемтігіне байқалмай жақындайды.
- Үкі көзінің қарашығы өте үлкен және жарық өткізгіштігі жоғары. Бұл түнгі аңшылық кезінде жарық тапшылығын толтыруға көмектеседі. Күндіз жарыққа сезімталдық артып, үкілер көлеңкеде жасырынуды жөн көреді.
- Тор қабатта таяқшалар саны басым, олар жарық сезімталдығын арттырады. Түрлі-түсті көру қабілеті шектеулі, алайда қозғалыс пен жарық-көлеңке ауысуын дәл таниды. Бұл бейімделу түнгі тіршілікке қолайлы.
- Дене мен аяқтағы үлпілдек қауырсындар үсік пен дыбыс оқшаулауға қызмет етеді. Олар жылуды ұстап тұрып қана қоймай, тыныш қозғалуға көмектеседі. Қыстыгүні тіршілікті сақтау үшін бұл аса маңызды.
- Түрлердің көлемі өте әркелкі. Ең кішкентайы – салмағы 40 граммнан аспайтын эльф-сычик, ал ең ірісі – салмағы 4 келіден асатын жапалақ. Бұл айырмашылық жемтік түрі мен тіршілік ортасына ықпал етеді.
- Үкілер мінсіз бүркемеленуді меңгерген. Қауырсындарының бояуы ағаш қабығы, мүк немесе тастармен үйлесіп тұрады. Қауіп төнгенде олар денесін созып, бұтаққа ұқсап кетеді.
- Қауырсын жиегі дыбыссыз ұшудың жалғыз себебі емес. Қанаттың үстіңгі жағы барқытты құрылыммен жабылған, бұл да дыбысты жұтып, тыншу әсерін береді. Ұшу тиімділігі аздап төмендегенімен, естілмеу маңыздырақ.
- Тұмсығы мен тырнақтары олжаны бірден ұстауға бейімделген. Аяқ ұштарындағы бүртіктер сырғанақ тіршілік иелерін оңай ұстап тұрады. Жаулап алынған олжа бұлшықетті қысу арқылы қозғалтпай қалады.
- Көптеген үкілер бір жұп құрып, ұзақ уақыт бірге болады. Бірлесіп ұяны қорғау және балапан өсіру олардың тіршілік стратегиясының бөлігі. Әуен арқылы жұбайлар байланыста болады.
- Үкілер әртүрлі дауыспен дыбыс шығарады. Жапалақ бәсіңкі «у-ху» дыбысын шығарады, ал жапалақ сипуха айқайға ұқсас сықырлайды. Бұл дыбыстар түрлерді ажыратуға көмектеседі.
- Жұмыртқалар кейде әр уақытта жарылады. Бұл балапандар арасында жас айырмашылығын туғызады. Тамақ жеткіліксіз кезде үлкені тірі қалуға көбірек мүмкіндік алады.
- Қала жағдайына бейімделу үкілер үшін тосын емес. Парктер, шатырлар мен тастанды ғимараттар ұя салуға жарамды. Қалалық кеміргіштер олар үшін мол азық көзі.
- Әртүрлі құрлықтарда ұқсас тіршілік ету дағдысы бар үкілер кездеседі. Эволюция барысында сырттай ұқсас бейімделулер пайда болған. Алайда генетикалық тұрғыда олар алыс туыс болуы мүмкін.
- Сипуха түрі жүрек тәрізді бет пішінімен ерекшеленеді. Ол жиі адамдармен қатар тіршілік етіп, ескі амбарларда ұя салады. Осылайша ауылшаруашылық жерлерде зиянкестердің санын азайтады.
- Жапалақ – ең ірі үкі түрлерінің бірі. Ол тіпті қоян мен су құстарын да аулап жей алады. Күшті аяғы мен кең қанаттары оған бұл мүмкіндік береді.
- Үкілер тамақ шайнай алмайды. Жемін бүтіндей немесе ірі кесекпен жұтады. Қорытылмаған сүйек пен жүннен тұратын тұмаршалар кейінірек құсылады.
- Жас үкілер алғашқыда ата-анасының көмегімен аңшылыққа машықтанады. Алдымен жеңіл олжа беріледі, кейін қиын түрлері ұсынылады. Бұл процес білім мен тәжірибе жинауға ықпал етеді.
- Еркек пен ұрғашы үкі бірдей түсті болып келеді. Айырмашылық тек дене көлемінде, ұрғашысы ірірек. Бұл жұмыртқаны басу мен қорғауда рөл ойнайды.
- Кейбір үкілер күндіз белсенді. Ақ үкі сияқты түрлер жарықта аң аулай береді. Бұл бейімделу ауа райы мен ендікке байланысты.
- Үкі қауырсынының құрылымы ерекше. Микроскоппен қарағанда қауырсын жиегіндегі тісшелер мен майда талшықтар анық көрінеді. Бұл аэродинамика мен акустика тұрғысынан аса тиімді.
- Үкілерге төнетін қауіп көп. Орман кесу, улы жемдер, жол апаттары және электр желілері олардың санын азайтады. Табиғи мекенін қорғау мен халықты ағарту оң нәтиже береді.
- Мәдениетте үкілер әртүрлі мағынада кездеседі. Кейбір халықтарда олар даналық пен білім белгісі болса, өзгелерінде – қайғы мен өлімнің нышаны. Қазіргі ғылым олардың биологиясына үңілу арқылы аңыздарды сейілтіп, шынайы таңданыс ұялатады.
Қорытындылай келе, үкілер – табиғаттың ерекше туындылары. Олардың мінезі мен бейімделу қасиеттері бізге жабайы тіршіліктің күрделілігі мен нәзіктігін көрсетеді. Адамзат оларды зерттеп, қорғау арқылы өзін де байытады. Осындай құстармен ортақ әлемді бөлісу – үлкен жауапкершілік.
