Еуразия кеңістігіндегі таулы жүйелердің ішінде Алтай өзінің ерекше табиғатымен, мәдени әртүрлілігімен және археологиялық жаңалықтарымен ерекшеленеді. Мұнда мұздықтар мен шалғынды далалар, шамандық ғұрыптар мен буддалық қасиетті орындар, асқар жоталар мен тау өзендері қатар кездеседі. Саяхатшыларды мөлдір көлдер, шатқалдар мен самырсын ормандары қызықтырса, ғалымдарды сирек жануарлар мен ежелгі таңбалар тартады. Бұл өңірде көне көшпенділердің ізі, керуен жолдарының бағыты мен алғашқы металлургия орталықтарының іздері сақталған. Төменде берілген деректер Ұлы Алтайдың табиғи, тарихи және мәдени болмысын тереңірек түсінуге көмектеседі.
- ЮНЕСКО Ұлы Алтайды халықаралық трансшекаралық биосфералық резерват ретінде таныды. Бұл шешім төрт мемлекеттің табиғатын бірлесе қорғау қажеттігін көрсетеді. Мұндай формат ғылыми ынтымақтастықты нығайтып, экологиялық бақылауды күшейтеді.
- Алтайдың ең биік нүктесі – 4506 метрлік Мұзтау (Белуха). Бұл шың жергілікті халық арасында қасиетті саналады әрі әлем альпинистерін қызықтырады. Оның мұздықтары өңірдегі ірі өзендерді қоректендіреді.
- Катунь мен Бия өзендері Бийск қаласының тұсында қосылып, Обь өзенін түзеді. Бұл су жүйесі Сібірдің оңтүстігі үшін аса маңызды. Катуньдегі тау тасқындары рафтинг әуесқойларын тартады.
- Телецк көлі – Байкалдың «кіші інісі» аталады. Ол ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра тізіміне «Алтай – Алтын таулар» кешені аясында енгізілген. Тереңдігі жарты шақырымнан асады.
- Укок үстірті – ең алыс әрі осал биік таулы аймақтардың бірі. Бұл жерде сақ дәуірінің әйгілі «Алтай аруы» мумиясы табылған. Ол көне дәстүрлер мен өнердің жоғары деңгейін көрсетті.
- Пазырық мәдениеті мұздатылған қорғандардан керемет археологиялық жәдігерлер қалдырған. Мәңгі тоңда мата, ағаш, тіпті терідегі татуировкалар сақталған. Бұл табыстар дала өркениеттері жайлы білімімізді кеңейтті.
- Алтайда бұлғын, қар барысы және манул сияқты сирек аңдар мекендейді. Ирбисті бақылау үшін халықаралық жобалар жүзеге асады. Жыртқыштарды сақтау экожүйенің тепе-теңдігін қамтамасыз етеді.
- Таудың етегіндегі термалды қайнарлар көптеп кездеседі. Минералды сулар тірек-қимыл ауруларын емдеуде қолданылады. Шипажайлар жыл бойы жұмыс істейді.
- Құрай және Шүй далалары – қарлы таулар фонында орналасқан ерекше үстірттер. Бұл аймақ құстардың қоныс аударуын бақылауға қолайлы. Сонымен қатар көне қоныстар мен тас мүсіндер осында орналасқан.
- Шүй жолы Ресейдің ең көркем автожолдарының бірі деп танылған. Ол Сібір мен Моңғолияны байланыстырып, ежелгі сауда жолдарының бағытын қайталайды. Бұл бағыт климаттық белдеулердің ауысуын бір сапар барысында көруге мүмкіндік береді.
- Чулышман шатқалындағы тас «саңырауқұлақтар» – эрозия әсерінен қалыптасқан ерекше рельеф нысандары. Қатты тастар жұмсақ жыныстарды жауын-шашыннан қорғайды. Бұл аймақ геоморфологияны үйретудің көрнекі мысалына айналған.
- Катунь биосфералық қорығы самырсынды ормандар мен альпі тундраларын қорғайды. Мұнда өсімдіктердің сирек түрлері көптеп кездеседі. Қорықта табиғи үдерістерді ұзақ мерзімде бақылау мүмкіндігі бар.
- Алтай – әлемдегі маңызды омарташылық орталықтарының бірі. Мұндағы бал – ферментке бай әрі хош иісімен ерекшеленеді. Борттық және көшпелі омарта дәстүрлері әлі күнге дейін сақталған.
- Бұл аймақта жел электрі мен шағын СЭС-тер дамып жатыр, бірақ табиғатқа әсері жайлы пікірталастар жалғасуда. Экологтар балық миграциясы мен су деңгейінің маусымдық өзгерістерін ескеру қажеттігін алға тартады.
- Алтай тілі – түркі тілдерінің бірі, бірнеше диалектіге бөлінеді. Соңғы жылдары оны сақтау және мектептерде оқыту бойынша бастамалар күшейіп келеді. Фольклор мен эпостар арқылы мәдениет ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуда.
- Көне металлургиялық орталықтар табылғаны – бұл өңірде ежелгі халықтардың техникалық білімі жоғары болғанын дәлелдейді. Қазба жұмыстары күрделі пештер мен кен орындарын ашты. Өндірілген металдар алыс аймақтарға тасымалданған.
- Толгоек тауы мен кейбір қасиетті орындар – діни синкретизмнің мысалы. Мұнда шамандық, буддалық және православие элементтері қатар ұштасқан. Бұл – өңірдің тарихының көпқабатты екенінің айғағы.
- Алтай мұздықтары климаттың өзгеруін бақылауға мүмкіндік береді. Олардың азаюы спутниктік және жерүсті станциялар арқылы бақыланады. Бұл деректер су ресурстарын болжауға көмектеседі.
- Туризм өсіп келеді, бірақ тұрақты тәсілдер енді ғана қалыптасуда. Жергілікті қауымдастықтар этнотуризм мен экомаршруттарды дамытып, табиғатқа түсетін қысымды азайтуға тырысады.
- Қалбақ-Таш петроглифтері – бірнеше дәуірдің тасқа қашалған «шежіресі». Мұнда аңшылық, рәсімдер мен күнделікті өмір көріністері сақталған. Түрлі стильдер уақыт өткен сайын қабаттаса түсіп отырған.
- Ұлы Алтай халықаралық ғылыми экспедициялар үшін әлеуеті зор аймақ ретінде қарастырылады. Төрт елдің ғалымдары геология, биология және антропология саласында бірлескен жобалар жүргізуде. Біріктірілген мәліметтер базасы салыстырмалы талдауға мүмкіндік береді.
Ұлы Алтай – табиғат пен мәдениеттің үйлесімді тоғысқан мекені. Оның ерекше ландшафттары, сирек тіршілік иелері мен көне өркениет мұралары ғылым мен дәстүрдің ортақ тіл табысуына жол ашады. Өңірдің болашағы – табиғатты сақтау мен даму арасындағы тепе-теңдікті сақтау қабілетімізге байланысты. Біз осы нәзік экожүйені қаншалық ұқыпты қорғай білсек, келер ұрпақ үшін соншалықты асыл мұра қалдыра аламыз.
