Тарих бойы адамзат жер қойнауынан атқылаған отты лаваны, қою түтінді және күлді үрей мен таңданыспен тамашалады. Бұл табиғи құбылыстар өз күш-қуатымен қорқытып қана қоймай, сонымен қатар ерекше тартымдылығымен де баурап алады. Жанартаулық белсенділік тек қиратушы күшке ғана емес, сонымен қатар жаңа аралдардың, құнарлы топырақтардың пайда болуына да ықпал етеді. Ғалымдар жанартауларды зерттей отырып, Жердің ішкі құрылымын тереңірек түсініп келеді. Отты таулардың табиғатын таныған сайын, олар өмірге қалай әсер ететінін де жақсырақ аңғарамыз. Төменде жанартаулар жайлы ең қызықты әрі ерекше 31 дерек берілген.
- «Жанартау» сөзі ежелгі римдіктердің от құдайы Вулканның атымен байланысты шыққан. Көне халықтар тау кратерлерінде ашулы рухтар тұрады деп сенген.
- Жер бетінде 1500-ден астам белсенді жанартау тіркелген. Олардың басым бөлігі Тынық мұхитының «Отты шеңберінде» орналасқан.
- Жанартаулар тек құрлықта ғана емес, мұхит түбінде де атқылайды. Суасты жанартаулары тау жоталарын, жаңа аралдарды және архипелагтарды қалыптастырады.
- Әлемдегі ең биік белсенді жанартау — Чилидегі Льюльяйльяко. Оның биіктігі теңіз деңгейінен 6739 метрге дейін жетеді.
- Исландиядағы Эйяфьятлайокудль жанартауының атауын айту тіпті жергілікті тұрғындарға да оңай емес. Ол 2010 жылы атқылап, бүкіл Еуропа бойынша әуе қатынасына айтарлықтай кедергі келтірді.
- Гавай аралындағы Килауэа жанартауы — жер бетіндегі ең белсенділердің бірі. Ол 1983 жылдан бастап 2018 жылға дейін үздіксіз атқылап тұрды.
- Жанартаулық күл мен газдар 20 шақырымнан жоғары биіктікке көтеріле алады. Бұл әуе көліктері үшін аса қауіпті және ұзақ уақыт бойы аспанды тұмандандыруы мүмкін.
- Атқылау кезінде жер сілкінісі жиі болады. Бұл — магманың жылдам қозғалысынан пайда болатын табиғи құбылыс.
- Кейбір жанартаулар симметриялы пішінімен ерекшеленеді. Мұндай құрылымдар стратожанартаулар деп аталады.
- Лаваның қозғалу жылдамдығы оның құрамына байланысты болады. Базальтты лава сұйық әрі жылдам ағады, кейде бірнеше шақырымға дейін жетеді.
- Галапагос аралдары толығымен жанартаулық жолмен пайда болған. Бұл аймақтың ерекше табиғаты оны ғылыми зерттеулер мен экологиялық қорғаудың орталығына айналдырды.
- Венерада да жанартаулар бар, әрі олардың саны Жердегіден әлдеқайда көп. Бірақ ешқайсысының нақты белсенділігі анықталмаған.
- Кейбір атқылаулар бірнеше сағатқа ғана созылса, басқалары жылдар бойы жалғасады. Гватемаладағы Фуэго жанартауы — ұзақ белсенділіктің жарқын мысалы.
- Алып атқылаулар кейде «жанартаулық қыс» құбылысын туындатады. Атмосфераға таралған ұсақ бөлшектер күн сәулесін бөгеп, ауа райын өзгертеді.
- 1815 жылы Тамбора жанартауының атқылауы соңғы 10 мың жылдағы ең қуаттысы саналады. Бұл оқиға мыңдаған адамның өмірін қиып, климатты күрт өзгерткен.
- Адамдар жанартаулық тастарды құрылыс пен тұрмыста ежелден пайдаланып келеді. Мысалы, помза — өзінің жеңілдігімен және кеуектілігімен бағаланады.
- Көптеген елдерде жанартаулар киелі тау ретінде қабылданады. Жапониядағы Фудзи тауы — соған мысал, онда адамдар рухани тазалық үшін барады.
- Кейбір жанартау кратерлері суға толып, көлге айналады. Орегон штатындағы Кратер көлі — осы құбылыстың табиғи үлгісі.
- Газдардың бөлінуі кейде лаваның өзінен де қауіпті болуы мүмкін. Мысалы, күкірт диоксиді мен көмірқышқыл газы тіршілікке зиян келтіреді.
- Қазіргі заманғы технологиялар жанартаулардың белсенділігін дәл болжауға мүмкіндік береді. Сейсмографтар, спутниктер мен жылу камералары қолданылады.
- Көптеген жанартаулар ерекше табиғи мұра ретінде қорғалады. Туристерге тек арнайы қауіпсіз аймақтарда жүруге рұқсат етіледі.
- Жануарлар мен өсімдіктер жанартаулық ортаға бейімделіп өмір сүре алады. Жаңа лаваның бетінде бірер жылдан соң мүк пен қына пайда бола бастайды.
- Жанартаулық атқылау бүкіл өңірдің геологиялық құрылымына әсер етуі мүмкін. Бұл жарықтардың пайда болуына және жердің отыруына алып келеді.
- Кейбір жанартаулар «ұйықтап жатыр» деп есептеледі, бірақ олар қайта ояна алады. Атқылау арасындағы үзіліс жүздеген жылдарға созылуы ықтимал.
- Ең әйгілі апаттардың бірі — Италиядағы Везувий жанартауының атқылауы. 79 жылы ол Помпеи мен Геркуланум қалаларын түгелдей жойып жіберді.
- Лаваның температурасы 1200 градус Цельсийге дейін жетуі мүмкін. Мұндай қызуда ол жолындағының бәрін ерітеді.
- Мұздықтардың астында да жанартаулар жасырынуы мүмкін. Олар атқылағанда күрт су тасқындары болады, бұл Исландияда жиі кездеседі.
- Кейбір жанартаулық аралдар бірнеше жыл ішінде жойылып кетеді. Бұл табиғи эрозия мен толқындардың әсерінен орын алады.
- Көптеген минералдар жанартаулардың ішкі бөлігінде пайда болады. Олардың қатарына обсидиан, оливин және пироксен жатады.
- Ежелгі өркениеттер жанартауларды діни рәсімдерде қолданған. Ацтектер, мысалы, құрбандықтарын кратерлерге тастаған.
- Ай мен Марста да жанартаулық белсенділіктің іздері табылған. Бұл — геологиялық процестердің Жерден тыс та болатынын дәлелдейді.
Жанартаулар — жай ғана отты таулар емес, олар Жердің ішкі қозғалыстарының сыртқы көрінісі. Табиғатты түбегейлі өзгертуге қабілетті бұл құбылыстар ғалымдарға планетаның құрылымын зерттеуге жол ашады. Олар жойқын апаттармен қатар, жаңа тіршілік ошақтарын да тудыра алады. Жанартауларды тереңірек түсіну — табиғатты құрметтеп, сақтауға деген алғашқы қадам.
