Шөл дегенде көпшіліктің көз алдына шексіз құм, аптап ыстық пен тіршіліксіз кеңістік елестейді. Алайда бұл жерлер тек құрғақ ландшафтпен ғана емес, өзіне тән ерекше экожүйесімен, геологиялық тарихымен және таңғаларлық табиғи құбылыстарымен ерекшеленеді. Олар жүздеген миллион жыл бұрын пайда болған және осы уақыт ішінде талай климаттық өзгерістерге куә болған. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі шөлдер ғылымға, өнерге, саяхатқа шабыт беріп келеді. Бұл мақалада біз планетамыздағы ең әйгілі құрғақ аймақтар туралы 25 танымдық әрі қызықты деректі ұсынамыз.
- Антарктида Жердегі ең үлкен шөл болып саналады. Мұзды келбеті болғанымен, бұл аймақта жауын-шашын жоқтың қасы. Ауасы өте құрғақ, ал аумағы 14 миллион шаршы шақырымға жуық.
- Сахара көлемі жағынан екінші орында. Ол Солтүстік Африканың бірнеше елін қамтиды және аумағы 9 миллион шаршы шақырымнан асады. Бірақ оның тек төрттен бір бөлігі ғана құммен жабылған.
- Барлық шөлдер ыстық бола бермейді. Мысалы, Гоби мен Патагония – суық шөлдер. Бұл жерлерде күндізгі ыстық түнгі суықпен алмасып отырады.
- Чилидегі Атакама – әлемдегі ең құрғақ шөл. Кейбір аумақтарда бірнеше жүз жыл бойы жаңбыр жаумаған. Соған қарамастан, бұл жерде мүк, қына және кейбір кактус түрлері өседі.
- Шөлдер тек құмнан құралмайды. Көптеген аймақтарда тас, балшық, тұз немесе майда қиыршықтар басым. Кейбір шөлдер ғарыштық ландшафтты еске түсіреді.
- Бұл жерлерде ерекше тіршілік иелері мекендейді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлар судың аздығына және қатты температураға бейімделген. Құмды тышқандар, түйелер және тікенді бұталар соған мысал.
- Сахарада температура +57°C-қа дейін жетуі мүмкін. Бұл көрсеткіш 1922 жылы Ливияда тіркелген. Алайда кейін бұл дерекке күмән келтірілді.
- Құмды шөлдер үнемі қозғалыста болады. Желдің әсерінен құм төбелерінің орны өзгереді. Бұл шөлдердің картасын жасауға кедергі келтіреді.
- Оазистер – шөлдердегі шынайы кереметтердің бірі. Олар жерасты суларымен қоректенетін көлшіктердің айналасында пайда болады. Көптеген елді мекендер дәл осы оазистердің жанында орналасқан.
- Кей шөлдер жаңартылатын энергия өндіретін орталыққа айналған. Күн сәулесі көп түсетін аймақтарда күн электр станциялары салынып жатыр. Бұл – экологиялық таза энергия алудың жолы.
- Шөлдердің беті кейде ғарышқа ұқсас болғандықтан, оларда ғарыштық техникалар сынақтан өтеді. Мәселен, АҚШ-тағы Невада шөлінде Ай мен Марсқа арналған құрылғылар тексерілді.
- Кейбір құм төбелері дыбыс шығара алады. Құм қозғалғанда ысқырғандай немесе гүрілдеген үндер естіледі. Бұл құбылыс құм түйіршіктерінің бір-бірімен үйкелісінен пайда болады.
- Құм әрдайым сары бола бермейді. Минералдық құрамға байланысты ол қызыл, ақ, қара, тіпті жасыл түсті болуы мүмкін. Мұндай түрлі-түсті құмдар Австралия мен Иран шөлдерінде кездеседі.
- Кейбір шөлдерде қар жауатыны анықталған. Мысалы, Алжирде құм төбелерін қар жауып тұрған жағдайлар тіркелген. Мұндай көріністер өте сирек кездеседі.
- Көптеген шөлдер климаттық және антропогендік факторлардың әсерінен ұлғайып жатыр. Бұл процесті шөлейттену деп атайды. Ол ауыл шаруашылығына, экожүйеге және адамдардың тұрмыс-тіршілігіне әсер етеді.
- Кейбір шөл аймақтарында халық тығыз қоныстанған. Мысалы, Ніл бойындағы оазистерде миллиондаған адам тұрады. Жер суарылып, егін егуге жарамды болады.
- Әлемдегі ең үлкен кактус – сагуаро – Сонора шөлінде өседі. Оның биіктігі 12 метрден асады. Ол өз бойына мыңдаған литр су жинай алады.
- Намиб – әлемдегі ең көне шөлдердің бірі. Оның жасы 55–80 миллион жылға бағаланады. Бұл аймақта «вельвичия ғажайып» деген ерекше өсімдік өседі.
- Кейбір шөлдер жауын көлеңкесі арқылы пайда болады. Яғни таулар ылғалды бұлттардың кіруіне тосқауыл болады. Осылайша құрғақ климат қалыптасады.
- Такла-Макан шөлінде көне өркениеттердің қалдықтары табылған. Ертеректе бұл жерде Ұлы Жібек жолының бойында гүлденген қалалар болған. Қазіргі таңда олардың көбі құм астында қалған.
- Шөлдегі мираждар шынайы су емес. Бұл – ыстық жерден көтерілген ауа толқындарының жарықты сындыруы нәтижесінде пайда болатын оптикалық құбылыс. Дегенмен, ол адамдарды жаңылыстыруы мүмкін.
- Шөл жануарларының көпшілігі түнде белсенді болады. Бұл оларға күндізгі аптап ыстықтан қорғануға көмектеседі. Олар көбіне жақсы есту, иіс сезу және көру қабілеттерімен ерекшеленеді.
- Кейбір қоңыздар ауадағы ылғалды жинай алады. Олар таңғы шықты панцирімен ұстап, ауыздарына жеткізеді. Бұл – шөлде тіршілік етуге бейімделудің бір мысалы.
- Құмды дауылдар өте ауқымды және зиянды болуы мүмкін. Олар миллиондаған тонна шаңды мыңдаған шақырымға алып кетеді. Бұл жаһандық климатқа да әсер етеді.
- Әлем халықтарының мәдениетінде шөлдер символдық мағынаға ие. Олар көбіне сынақ пен рухани жаңғыру орны ретінде сипатталады. Көптеген аңыздар, діни мәтіндер дәл осындай өңірлерде дүниеге келген.
Шөлдер бір қарағанда тіршіліксіз аймақтар болып көрінгенімен, оларда ерекше өмір, тарих пен табиғи құбылыстар жасырынған.
Олардың ұлылығы мен қаталдығы адамды ойлануға және табиғатқа құрметпен қарауға жетелейді. Біз бұл аумақтар туралы көбірек білген сайын, оларды қорғаудың маңыздылығын түсіне түсеміз. Шөлдер – бұл жай ғана бос кеңістік емес, бұл – табиғаттың ежелгі, тірі және күрделі бөлігі.
