Адам мен жылқының қарым-қатынасы мыңдаған жылдарға созылып келеді. Бұл байланыс қос тараптың да өмір сүру салтына үлкен өзгеріс әкелді. Көшпенділердің серігіне айналған жануар адамзат өркениетінің дамуына айтарлықтай үлес қосты. Қазіргі ғылым жылқының физиологиясы, мінез-құлқы мен танымдық қабілеттері жайлы жаңа мәліметтерді анықтап жатыр. Зоологтар табындағы қарым-қатынас тәсілдерін зерттеп, ветеринарлар қозғалыс жүйесінің ерекшеліктерін сипаттап, генетиктер жылқының шығу тарихын нақтылап келеді. Төмендегі деректер таныс жануарға басқаша көзқараспен қарауға мүмкіндік береді.
- Жылқы — тақтұяқты жануарлардың өкілі, Equus caballus түріне жатады. Оның ең жақын туыстары – есектер мен зебралар. Эволюциялық тегі орманда тіршілік еткен кішкентай эогиппусқа дейін барады.
- Ересек жылқыда шамамен 205 сүйек болады. Оның аяқтары күш салмақты бір ғана ортаңғы саусақ арқылы көтеруге бейімделген. Тұяқ – тырнақтың өзгерген түрі.
- Жылқыға тік тұрып ұйықтауға мүмкіндік беретін «стей-аппарат» деп аталатын сіңір мен байлам жүйесі бар. Бұлшық етке күш түсірмей, буындарды бекітіп тұруға көмектеседі. Бірақ терең ұйқы үшін жануар жатуы керек.
- Қысқа қашықтықта кейбір жылқылар 70 км/сағ жылдамдыққа дейін жете алады. Мұндай көрсеткішке артқы аяқтың қуаты мен тыныс алу жүйесінің үйлесімділігі әсер етеді. Ал кейбір тұқымдар ұзақ қашықтықты бір қалыппен жүгіре алады.
- Құлын туғаннан кейін алғашқы бір сағат ішінде тұрып кетеді. Бұл табиғи ортада аман қалудың маңызды шарты. Ол тез арада енесінің сүтін еміп, иммунитетті қалыптастырады.
- Бие буаздық мерзімі шамамен 11 айды құрайды. Жүктілік ұзақтығы тұқымға, аналық жасының жағдайына байланысты өзгереді. Екі құлын сирек туылады және ана мен төл үшін қауіпті болуы мүмкін.
- Жылқының көру бұрышы өте кең — шамамен 350 градус. Көзі бастың бүйірінде орналасқандықтан, жан-жағын толық бақылай алады. Бірақ дәл тұмсығының алдында және артқы жағында соқыр нүктелері бар.
- Құлақтары 180 градусқа дейін қозғала алады. Бұл – дыбыс көзін нақты анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар құлақтың орналасуы жануардың көңіл-күйін білдіреді.
- Жылқының есте сақтау қабілеті ерекше. Ол таныс адамды, бағытты немесе өткен тәжірибені ұзақ уақыт бойы ұмытпайды. Жақсы қарым-қатынас сенімді нығайтады, ал жағымсыз тәжірибе кері әсер етеді.
- Табындағы байланыс ым-ишара, мимика, иіс және дыбыс арқылы жүзеге асады. Дене тілі — негізгі коммуникациялық құрал. Көшбасшы рөлін көбіне тәжірибелі бие атқарады.
- Жылқы құсуға қабілетсіз. Себебі асқазанның жоғарғы бөлігі бұлшықетпен жабылған. Бұл ерекшелік асқазан-ішек ауруларына бейімділікті арттырады.
- Жылқының тері бездерінен ластеррин атты ақуыз бөлінеді. Жүктеме кезінде ол көбік тәрізді болып көзге көрінеді. Бұл — дене қызып кеткенде жылуды шығарудың белгісі.
- Жылқы жүрегі орташа алғанда 3,5–4,5 кг болады. Мәреге жететін күш пен шыдамдылық осы органның жұмысына байланысты. Арнайы жаттығулар жүрек пен өкпенің жұмысын жақсартады.
- Жылқы жасын тісіне қарап шамамен анықтауға болады. Тістердің қажалуы мен пішіні уақыт өте өзгеріп отырады. Уақтылы стоматологиялық күтім асқазан ауруларын болдырмайды.
- Жер бетінде жүздеген жылқы тұқымы бар. Фалабелла сынды ұсақ түрлерден бастап, ауыр жүк тартатын шайр секілді ірі тұқымдар бар. Әрқайсысы белгілі бір мақсатқа бейімделіп өсірілген.
- Пржевальский жылқысы — табиғи жабайы жылқының соңғы түрі. Оның 66 хромосомасы бар, ал үй жылқысында — 64. Бүгінде ол Орталық Азия далаларына қайта жерсіндіріліп жатыр.
- Тұяқ қан айналымына әсер ететін «насос» рөлін атқарады. Оны күтіп-баптау өте маңызды. Ауыр салмақта немесе тас жолда жүргенде тұяққа таға қағылады.
- Қыста жылқының жүні ұзарады, жазда қысқарады. Бұл — жылу алмасуды реттейтін табиғи бейімделу механизмі. Қате күтім бұл үдерісті бұзады.
- Жылқы түсі (масты) күрделі генетикалық жолмен қалыптасады. Ең көп таралған түстер — қара, жирен, торы, сұр. Сирек кездесетін түстер арнайы ген модификацияларымен байланысты.
- Тұмсық айналасындағы дірілшелер — жанасу арқылы сезіну жүйесінің бөлігі. Олар түнде немесе көрінбейтін заттарды анықтауға көмектеседі. Бұл талшықтарды қырқу сезімталдықты төмендетеді.
- Жылқының қозғалыс түрлері: аяң, желіс, шабыс, бүйір жүріс және кейбір тұқымдарға тән ерекше жүрістер. Мысалы, исланд жылқысы — тольт, ал теннесси тұқымы — тегіс желіс жүреді. Әрбір жүріс өзіндік ырғақ пен қимыл үлгісіне ие.
- Жылқы адамның эмоциясын сезе алады. Зерттеулер олардың жүздегі өзгерісті және дауыс реңкін ажырата алатынын көрсеткен. Бұл қасиет иппотерапияда кеңінен қолданылады.
- Табындағы ұйымдастыру нақты құрылымға негізделген. Әдетте жетекші бие бағыт береді, ал айғыр қорғаушы қызмет атқарады. Бұл рөлдер табиғи мінез бен жағдайға байланысты өзгереді.
- Жылқы тер бездері жақсы дамыған. Ол тез шабандағанда дененің қызып кетуін болдырмайды. Ылғал терінің булануы арқылы салқындату жүреді.
- Жылқының есту ауқымы адамға қарағанда кеңірек. Бұл – қауіп төнгенін ерте сезуге көмектеседі. Кенет дыбыс — шошыну рефлексін тудырады.
- Кешкі және түнгі көру қабілеті жақсы дамыған. Себебі тор қабығында жарықты жақсы қабылдайтын жасушалар бар. Бірақ көру айқындылығы сәл төмендейді.
- Жылқы жаңа әрекеттерді тез меңгереді. Ол себеп-салдар байланысын түсіне алады. Алайда әділетсіздік пен зорлық сенімді тез жояды.
- Көптеген халықтарда жылқы мәдениет символы ретінде бағаланады. Оны эпос, өрнек, ту мен рәсімдерден көруге болады. Жаңа заман жарыстары дәстүрді жалғастыруға ықпал етеді.
- Жылқының тезегі тыңайтқыш әрі отын ретінде қолданылған. Қазіргі ауыл шаруашылығында да маңызы зор. Ол топыраққа органикалық заттар мен азот береді.
- Үй жылқылары орта есеппен 25–30 жыл өмір сүреді. Тиісті күтім, теңестірілген азық пен тұрақты қозғалыс өмір жасын ұзартады. Қартайған жылқыға ерекше күтім қажет.
Бұл деректер жылқының күрделі биологиясы мен ақыл-парасатын айқын көрсетеді. Адам мен аттың ғасырлар бойғы серіктестігі өркениеттің дамуына ықпал етті. Жылқыға құрметпен қарап, оның табиғи ерекшеліктерін ескерсек, өзара байланыс сенімге негізделген болады. Терең түсіністік — берік серіктестіктің кепілі.
