Метеориттер – бұл ғарыштан келген нағыз елшілер. Олар адамзаттың қиялын ерте заманнан бері қызықтырып келеді. Көптеген аңыздар мен мифтердің арқауына айналған бұл тылсым денелер ғасырлар бойы қорқыныш пен таңданыс тудырған. Ғылыми зерттеулер арқасында соңғы жүзжылдықтарда метеориттердің пайда болуы мен қасиеттері туралы бұрын-соңды болмаған деректер анықталды. Дегенмен, олардың құпиялары әлі толық ашылған жоқ, әр жаңа табылған метеорит өз тарихымен таң қалдырады. Осы мақалада метеориттер туралы білуге тұрарлық отыз қызықты мәлімет ұсынылады, олар сіздің көзқарасыңызды өзгертетіні сөзсіз.
- Метеорит – ғарыштық дененің үзіндісі, ол атмосферадан өткен соң Жерге бүтін күйінде түскен тас немесе темір қалдығы. Әдетте, бұл термин Жерге жеткен барлық ғарыштық тастарға қатысты қолданылады.
- Көптеген метеориттердің шыққан тегі Жерден тыс. Олар астероидтардан, кометалардан немесе басқа планеталардан келеді, бұл олардың химиялық құрамымен дәлелденген.
- Ғалымдардың есебі бойынша жыл сайын Жерге 5 000-нан 20 000 тоннаға дейін ғарыштық материал түседі. Алайда оның көп бөлігі атмосферада жанып, жерге жетпей кетеді.
- Атмосфераға түскенде метеориттер қатты қызып, жарық шығарады – бұл құбылыс «атылған жұлдыз» деп аталады. Бірақ олардың тек азы ғана Жер бетіне бүтін жетеді.
- Метеориттердің көлемі өте әртүрлі – шаң-тозаңнан бастап ондаған тонна тартатын үлкен тастарға дейін кездеседі. Ең ірі метеориттер кейде жаһандық апаттарға себепші болады.
- Ең үлкен метеорит – Намибияда табылған Гоба метеориті. Оның салмағы 60 тоннадан асады, ол табиғаттың ерекше ескерткіші саналады.
- Құрамына қарай метеориттер үш топқа бөлінеді – тас, темір және теміртас метеориттері. Әрқайсысының түсі, тығыздығы және құрылымы өзгеше.
- Тасты метеориттер көп таралған, олардың үлесі жалпы табылғандардың 90 пайызынан асады. Солардың ішінде ең ерекше түрі – құрамында өте көне минералдар бар хондриттер.
- Темір метеориттер сирек кездеседі, бірақ оларды жоғары тығыздығы мен металл жылтыры арқасында табу оңай. Мұндай метеориттер көбіне музей жәдігері болады.
- Теміртас метеориттері екі топтың да қасиетін біріктіреді. Олардың құрылымы кейбір астероидтардың ішкі қабаттарын еске түсіреді, сондықтан ғылымға ерекше құнды.
- Метеориттердің жасы миллиардтаған жылмен есептеледі. Кейбір элементтері Жердің өзінен де ескі және Күн жүйесінің алғашқы кезеңдерін зерттеуге мүмкіндік береді.
- Олардың құрамынан Жерде кездеспейтін немесе өте сирек ұшырасатын элементтер мен қосылыстар табылған. Бұл арқылы ғарыштық химия жайлы көп дерек алынды.
- Кейбір метеориттердің ішінде органикалық қосылыстар – аминқышқылдары және қарапайым қанттар кездеседі. Осы себепті ғалымдар өмірдің бастамасы дәл осындай денелер арқылы Жерге келуі мүмкін деп болжайды.
- Кейде метеориттер арасында «марстық» немесе «айлық» тектілер табылып жатады. Бұл сирек кездесетін табыстар планеталар арасындағы материал алмасудың бар екенін дәлелдейді.
- Жаңа түскен метеориттер атмосферадан өту кезінде қара түсті күйген қыртысқа ие болады. Бұл қабат қатты қызу нәтижесінде пайда болады.
- Үлкен метеорит құлағанда пайда болған кратердің өлшемі құлаған денеден ондаған есе үлкен болуы мүмкін. Мысал ретінде АҚШ-тағы Аризона кратерін атауға болады.
- ХХ ғасырдағы ең әйгілі метеорит – 1908 жылы Сібірде жарылған Тунгус метеориті. Жарылыс кезінде жүздеген шақырым орман құлады, бұл оқиғаның табиғаты әлі де талқыланып келеді.
- Белгілі бір уақыттарда жыл сайын қайталанатын метеориттік жауын-шашын болады. Мысалы, Персеидтер мен Леонидтерді тамашалауға болады.
- Метеориттер Жерге барлық дәуірлерде түскен. Олардың іздері ежелгі тау жыныстарында, кейде археологиялық қазбаларда да кездеседі.
- Кей кездері метеорит құлауы адам мен жануарларға қауіп төндірген. Ең әйгілі жағдай 1825 жылы Францияда болып, метеорит сиырды өлтірген.
- Кейбір метеориттер зергерлік бұйымдар мен кәдесыйларда қолданылады. Ғарыштан келген ерекше сыртқы келбеті оларды танымал етеді.
- Темір метеориттерден ежелде қылыш пен басқа да заттар соғылған. Мұндай металл киелі деп саналып, тек ерекше мақсатта қолданылған.
- Ғалымдар метеориттердің жасын радиометриялық әдістер арқылы анықтайды. Осылайша олардың қашан пайда болғанын және ғарышта қанша уақыт болғанын білуге болады.
- Ірі метеориттер құлаған кезде аймақтағы тау жыныстары балқып, «тектит» деп аталатын әйнек тәрізді түзілістер пайда болады.
- Кейбір метеориттер ұзақ уақыт қарапайым тас ретінде қалып, тек зертханадағы талдаудан кейін ғана олардың ғарыштық тегі анықталған.
- Метеорит іздеумен тек ғалымдар ғана емес, әуесқойлар да айналысады. Арнайы экспедициялар барысында құнды табыстарға жиі жолығады.
- Ең қымбат сатылған метеорит – Айдың бір бөлігі, ол аукционда бірнеше миллион долларға сатылды. Оның бірегейлігі мен сиректігі оны құнды қазынаға айналдырды.
- Метеориттер Антарктидада да табылады. Мұз бен қар оларды алғашқы күйінде жақсы сақтап, ақ қардың бетінде табуды жеңілдетеді.
- Бұл денелерді зерттеу Жерге қауіп төндіруі мүмкін ірі ғарыштық нысандардың соқтығысу сценарийін құрастыруға мүмкіндік береді. Мұндай зерттеулер планетамыздың қауіпсіздігін бағалауда маңызды.
- Әртүрлі халықтардың мәдениетінде метеориттер ерекше күшке ие деп саналған. Бүгінгі күнде де кей адамдар олардан жасалған бойтұмарды ерекше қуат әкеледі деп сенеді.
Метеориттер – Ғалам тарихының үнсіз куәгерлері. Оларды зерттеу адамзатқа планеталардың қалай қалыптасқанын түсінуге және өмірдің шығу құпиясын ашуға көмектеседі. Әрбір табылған метеорит – ғарыш туралы жаңа мәліметтің бастауы. Бұл жұмбақ денелер болашақта да талай құпияны ашатыны сөзсіз.
