Әлемдегі ұлан-ғайыр жазықтар адамзаттың тарихи дамуына ерекше әсер еткен. Олар көне өркениеттердің бесігіне айналып, халықтар мен мәдениеттердің тоғысқан орны болды. Осындай кең аумақтардың ішінде Еуразия құрлығының жүрегінде орналасқан Ұлы дала ерекше орын алады. Ол табиғи әртүрлілігімен, бай тарихымен және мыңжылдықтар бойы қалыптасқан мәдени мұрасымен танымал. Бұл кеңістік тек жайылым ғана емес, сонымен қатар өркениеттердің өзара ықпалдасу алаңы болды. Төменде Ұлы дала туралы бұрын-соңды білмеген қызықты әрі танымдық деректер ұсынылған.
- Ұлы дала шамамен 8000 шақырымға созылып жатыр. Оның аумағына Венгрия, Украина, Ресей, Қазақстан, Моңғолия және Қытайдың бір бөлігі кіреді.
- Бұл өңір кейде «Жібек жолының белдеуі» деп аталады, өйткені ежелгі сауда керуендері дәл осы жазық арқылы өткен. Шығыс пен Батысты жалғаған керуен жолдары ғасырлар бойы осы кеңістікті басып өтті.
- Далада шөлге бейімделген тіршілік иелері тіршілік етеді. Мұнда киік, қарақұйрық, қосаяқ және ақ тырна сияқты сирек кездесетін жануарлар мекендейді.
- Климаты қатал және құбылмалы келеді. Қысы боранды әрі аязды, жазы ыстық әрі құрғақ, бұл өсімдіктер мен жануарлардан жоғары бейімделгіштік талап етеді.
- Осы кеңістікте көшпелі ірі империялар пайда болған. Сақтар, ғұндар, қыпшақтар мен Алтын Орда Ұлы даланың төрінен шыққан ұлы державалар саналады.
- Бұл жазық тек соғыстар аренасы емес, мәдениеттер тоғысқан мекен болған. Түркілер, парсылар, славяндар мен моңғолдар осында өзара қарым-қатынас орнатқан.
- Дала өркениетінің басты нышандарының бірі – киіз үй. Ол дала өміріне бейімделген, жел өтінде тұрғызуға ыңғайлы, көшпелі өмірге мінсіз лайықталған баспана.
- Ұлы даладағы топырақ органикалық заттарға бай. Әсіресе Қазақстан, Ресей және Украинадағы қара топырақтар егіншілікке өте қолайлы.
- Көшпелілер ерекше төзімді және жылдам жылқыларды өсірген. Бұл жануарлар соғыс пен күнделікті тіршілікте таптырмас көмекші болған.
- Бұл кеңістік әйгілі тарихи шайқастарға куә болды. Калка, Куликово даласы және Шыңғыс хан жорығы осы далада өтті.
- Далалықтар ежелден көсемдерін және билеушілерін қорғандарға жерлеген. Кургандар археологиялық тұрғыда аса құнды дерек көзі болып табылады.
- Дала халықтарының ән-күйлері мен аңыздары ұрпақтан-ұрпаққа ауызша таралған. Бұл мұра көшпелі қоғамның рухани әлемін танытады.
- Археологиялық экспедициялар бұл аймақтан ежелгі қоныстар мен жерлеу орындарын әлі де тауып келеді. Бұл адамдардың бұл жерде ерте заманнан бері өмір сүргенін дәлелдейді.
- Құмды желге және ылғалдың жетіспеушілігіне шыдас беретін өсімдіктер – жусан, бетеге мен боз – даланың экожүйесін қалыптастырады.
- Жел бұл аймақтың бедерін өзгертуде маңызды рөл атқарады. Ол құм шағылдарын қалыптастырып, өсімдік тұқымдарын таратуға ықпал етеді.
- Ұлы дала образы әдебиетте ерекше орын алады. Ол еркіндік, қуат, жалғыздық және отан туралы бейнелердің қайнары.
- Қазіргі таңда бұл өңір геосаяси маңызын жоғалтпаған. Мұнда халықаралық газ құбырлары, теміржол желілері мен сауда дәліздері өтеді.
- Қазақ мәдениетінде жайлау ұғымы даламен тығыз байланысты. Жайлау – тек жайылым емес, тынығу мен үйлесімнің белгісі саналады.
- Орнитологтар осы өңір арқылы өтетін құстардың маусымдық ұшуын зерттейді. Бұл өңір – мыңдаған құс үшін маңызды аялдама.
- Ең көне жазбаша деректер – сақ және сарматтардың жазбалары – осы жазықтардан табылған. Бұл көне көшпелілердің күрделі мәдениеті болғанын айғақтайды.
- Далада шеберлер ертеден темір ұстасы мен зергерлік өнермен айналысқан. Олар алтыннан ерекше әшекей бұйымдар жасаған.
- Даланың акустикасы ерекше. Ашық кеңістік дыбысты күшейтіп, алыстағы атты адамның дауысын ерте естуге мүмкіндік береді.
- Бұл өңірде сирек кездесетін, Қызыл кітапқа енген жануарлар мен өсімдіктер көптеп кездеседі. Оларды сақтау – экологтар мен билік үшін маңызды міндет.
- Кейбір далалық аймақтар ЮНЕСКО-ның қорғау бағдарламасына енген. Қазақстан мен Моңғолия даласы – халықаралық маңызы бар экожүйелер қатарында.
- Дала көрінісі біркелкі болып көрінгенімен, мұқият қарасаң – түрлі түстер, пішіндер мен тіршілік иелерінің алуан бейнесін байқайсың. Бұл кеңістік терең сырларға толы.
Кең құлаш даласы – тек географиялық аймақ емес, рухани кеңістік пен тарихи естеліктің мәйегі. Ұлы дала халықтарды, дәуірлерді және идеяларды тоғыстырып, еркіндік пен қозғалыс рухын сақтап келеді. Оның шетсіз кеңістігі шабыт береді, құрмет тудырады және адамзаттың табиғатпен үйлесімін ойлануға жетелейді. Бұл өлкенің құндылығын түсіну – Еуразияның болашақ бейнесін сақтау жолындағы маңызды қадам.
