Адамзат тарихының алғашқы кезеңдерінде түрлі өмір салты қалыптасты. Кейбір халықтар егіншілікпен айналысып, қала салып, отырықшы өмір сүрсе, басқалары еркіндікке бет бұрып, көшіп-қонып жүретін тіршілікті таңдады. Көшпелі тайпалар өркениет дамуына елеулі әсер етті – олар саясатта, мәдениетте және саудада үлкен рөл атқарды. Көшпелі өмір салты табиғатпен үйлесімді өмір сүруді, шеберлікті, тапқырлықты және ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан дәстүрлерді талап етті. Бұл мақалада ежелгі көшпелілердің тұрмысы мен мәдениетіне қатысты қызықты деректермен танысасыз. Олар арқылы көшпелілер әлеміне тереңірек үңілуге болады.
- Көшпелілердің баспанасы жеңіл әрі жылдам жиналып, оңай тасымалданатындай етіп жасалған. Мұндай тұрғын үйлерге киіз үй мен шатыр жатады.
- Жылқы көшпелі халық үшін көлік құралы ғана емес, мәртебе нышаны да болды. Кімнің жылқысы көп болса, соның қоғамдағы орны жоғары саналатын.
- Мал жайылымын маусымға қарай ауыстырып отыру – көшпелі өмірдің негізгі ерекшелігі. Олар табиғи ресурсты тиімді пайдаланып, жерді тоздырмауға тырысқан.
- Сақтар мен сарматтар сияқты халықтар денеге татуировка салу өнерін меңгерген. Ол батырлықтың, рухани сенімнің және рулық белгі ретінде қолданылған.
- Әйелдер де әскери жорықтарға қатысып, қолына қару алып, ерлермен қатар шайқасқан. Кейбірі қолбасшы дәрежесіне дейін көтерілген.
- Музыка мен көмеймен ән айту көшпелілердің рухани өмірінде маңызды рөл атқарды. Ән арқылы аңыз-әңгімелер мен ата-баба рухы жеткізілген.
- Көшпелі халықтарда білім ауызша түрде берілген. Қарттар мен ақсақалдар жастарға ертегі, жыр, мақал-мәтел арқылы өмірлік тәжірибе үйреткен.
- Археологиялық деректер көшпелілердің металл өңдеуде шебер болғанын дәлелдейді. Олар қола қару, әшекей және құрал-жабдық жасаған.
- Жеңіл қаруланған атты әскерлер күтпеген шабуылдармен жауды басып отырған. Мұндай соғыс тәсілдері тиімді әрі аз шығынмен жеңіске жетуге мүмкіндік берді.
- Тұрақты шекарасы болмаса да, көшпелілер билігі тұлғалық беделге және әскери күшке негізделді.
- Көшпелі империялар жаулап алынған аймақтарда қала тұрғызған. Мысалы, Қарақорым мен Сарай-Бату осылай пайда болған.
- Шаманизм – көшпелілердің басты наным-сенім жүйесі болды. Шамандар адамдардың жанын емдеп, рухтармен байланыс орнатқан.
- Жібек, тері, жылқы және тұз саудасы арқылы көшпелілер алыс елдермен байланыс жасаған. Олар Қытайдан Византияға дейін сауда керуендерін жүргізген.
- Әр рудың өзіндік таңбасы – тамғасы болған. Ол малға, қаруға және тұрмыстық заттарға белгі ретінде салынған.
- Көшпелілердің жылқысы төзімді әрі шыдамды болған. Ол ұзақ жол жүріп, аз су ішіп, қиын жағдайда өмір сүре алған.
- Олар отырықшы тіршілікті шектеу деп санап, еркін көшуге басымдық берген. Еркіндік – басты құндылықтардың бірі болған.
- Сақтар мен ғұндардың жерлеу рәсімдері күрделі және салтанатты болған. Бай адамдарды жылқысымен, қаруымен және қызметшілерімен бірге көмген.
- Жұлдыздарға, жел бағытына және жануарлардың қылығына қарап жол тапқан. Мұндай тәжірибе атадан балаға берілген.
- Балалар ерте жастан атқа отыруға үйренген. 4-5 жасында олар садақ атып, атпен шауып кетуге қабілетті болған.
- Руаралық неке – бейбітшілікті сақтау құралы ретінде қолданылған. Қыз алысып, құдандалы болу арқылы рулар арасында одақ орнаған.
- Киімдер киіз, былғары және аң терісінен жасалған. Бұл материалдар суықта жылу сақтауға өте қолайлы болған.
- Тамақ ашық отта дайындалған. Асты негізінен ет, сүт өнімдері және дәнді дақылдар құраған.
- Кейде уақытша бекіністер салып отырған. Ол жау шапқан жағдайда қорғану үшін қажет болған.
- Қоғамдық құрылым – батырлық пен ерлікке негізделген. Қарттарды құрметтеген, бірақ олардың беделі халық қолдауына байланысты болған.
- Көшпелі мифологияда көк бөрі, күн мен табиғат рухтары ерекше орын алған. Бұл бейнелер киім, қару және кілем оюларында бейнеленген.
- Ата-бабаға табыну кең тараған. Олар рухтарды қорғаушы деп санап, кеңес сұраған.
- Көшпелілер бейбіт келісімді жоғары бағалаған. Артық қақтығыстардан қашып, өзара тепе-теңдік сақтауға тырысқан.
- Геродот, қытай жазбалары және араб шежірелерінде көшпелілер туралы деректер мол. Олар Еуразия кеңістігіне ықпал еткен.
- Ар-намыс кодексі болған. Онда жауға адалдық, отбасына құрмет пен күнделікті тәртіп ережелері көрсетілген.
- Көшпелілер алтын, янтарь және көгілдір таспен сәнделген зергерлік бұйымдар жасаған. Бұл заттар шеберліктің жоғары деңгейін көрсетті.
- Олар шөптің емдік қасиетін білген. Дәрілік өсімдіктерді қайнатып, түрлі ауруларды емдеген.
- Көшпелі өмір салты біртіндеп отырықшылыққа ауысты. Бұл өзгеріс қоғам құрылымына, қала өмірінің дамуына және жаңа саяси жүйелерге алып келді.
Көшпелілер адамзат өркениетінің маңызды бөлігін құрайды. Олардың өмір салты мен дәстүрлері бүгінгі күнге дейін әсерін жоғалтқан жоқ.
Бүгінде көшпелі мәдениетті зерттеу – өткенді терең түсінуге мүмкіндік береді. Ол адам мен табиғаттың үйлесімді өмір сүре алатынын дәлелдейді. Бостандыққа, бейбітшілікке және рухани байлыққа негізделген дүниетаным – көшпелілер мұрасы.
