Адамзат тарихының терең қойнауында көмілген сырларды сақтап тұрған ерекше нысандардың бірі – қорғандар. Олар көне дәуірлерде жерленген адамдарды мәңгі есте қалдыру мақсатында салынған және діни, мәдени әрі әлеуметтік мәнге ие болған. Мұндай топырақ немесе тас үйінділері Еуразия даласынан бастап Ұлыбритания жоталарына дейін кездеседі. Қорғандардың ішкі құрылымы мен онда табылған заттар сол замандардың тұрмысын, дүниетанымын және жерлеу дәстүрін тануға мүмкіндік береді. Кейбірі баға жетпес археологиялық олжалармен танымал болса, өзгелері әлі де зерттеуді қажет етеді. Төменде ежелгі қорғандарға қатысты қызықты әрі тарихи маңызы зор 28 дерек келтірілген.
- Ең көне қорғандар б.з.д. IV мыңжылдыққа жатады. Олар жазу пайда болмай тұрып тұрғызылған, бұл жерлеу рәсімінің көне дәуірдегі маңызын көрсетеді.
- Қорғандар тек көсемдер үшін ғана емес, тұтас бір әулеттің мүшелерін жерлеуге де қолданылған. Мұндай ұжымдық жерлеу рәсімдері әлеуметтік құрылымның күрделілігін аңғартады.
- Қорған ішінде жиі ағаштан жасалған бөлмелер кездеседі. Олар арнайы әдіспен жасалып, кейде желдеткіш тесіктермен де жабдықталған.
- Кейбір қорғандар астрономиялық бағытта орналасқан. Күннің шығуы немесе Айдың қозғалыс бағытына сәйкестендірілгені анықталған.
- Қазақстанда 100 мыңнан астам қорған бар. Олар андрон, сақ, үйсін және түркі дәуірлеріне тиесілі.
- Оңтүстік Оралдағы Арқайым қалашығын қоршаған қорғандар геометриялық жүйемен орналасқан. Бұл олардың тек жерлеу емес, діни орталық болғанын аңғартады.
- Сақтардың қорғандарында алтын, қару-жарақ, әшекейлер мен құрбандық малдары табылған. Бұл олардың бай рухани өмірі мен дәстүріне дәлел.
- Иссык қорғаны археологиялық сенсацияға айналды. Онда табылған «Алтын адам» Қазақстанның ұлттық символына айналды.
- Қорғандар жиі топ-тобымен орналасып, некропольдер құрайды. Бұл ортақ рәсімдер мен туыстық байланыстарды көрсетеді.
- Мұндай ескерткіштер Ұлыбритания, Скандинавия, Сібір, Жапония және Кореяда да кездеседі. Қорған салу дәстүрі әлемнің әр түкпірінде кең таралған.
- Ең үлкен қорғандардың биіктігі ондаған метрге жетеді. Олар жүздеген адамның еңбегімен тұрғызылған.
- Кейбір қорғандарда жерасты жолдары болады. Олар арнайы салт-жоралғылар кезінде пайдаланылған болуы мүмкін.
- Қорған сыртында тік тұрған тас мүсіндер орнатылған. Олар марқұм туралы мәлімет беріп, оның мәртебесін білдірген.
- Қорған салуға қажетті топырақ кейде алыстан тасымалданған. Бұл жерленген адамның ерекше мәртебесін айғақтайды.
- Жерлеу орнында ыдыстар, құрал-саймандар мен азық-түлік қалдықтары кездеседі. Бұл – арғы дүниеге сенімнің белгісі.
- Кейбір қорғандарда қару ұстаған әйелдердің сүйегі табылған. Бұл әйел жауынгерлердің болғанын растайды.
- Қорғандар кейде шекара белгісі ретінде қолданылған. Олар билік пен аумақтық бақылаудың нышаны болған.
- Көп қабатты қорғандарда ең төменгі қабатқа көсем жерленген. Жоғары қабаттарда оның туыстары мен серіктері жатқан.
- Кей халықтарда марқұмның жаны қорған төбесіне көтеріліп, сол жерде бақыланады деген наным болған.
- Қорғандар аңыз-әпсаналарда жиі кездеседі. Олар батырлар мен киелі тұлғалармен байланыстырылады.
- Кейінгі замандарда кейбір қорғандар күзет бекеттері ретінде пайдаланылған. Олар биік нүкте ретінде тиімді болған.
- Қорған үстіне арнайы өсімдіктер отырғызылған. Бұл әрі шөппен бекіту, әрі ритуалдық мәнге ие болған.
- Кейбір қорғандарда мүлде мәйіт болмаған. Бұл олардың символдық маңызын көрсетеді.
- Қорған салу дәстүрі кей өңірлерде ортағасырлық кезеңге дейін жалғасқан. Бұл рәсімдердің өміршеңдігін көрсетеді.
- Радиокөміртектік талдау арқылы қорғандардың нақты мерзімін анықтауға болады. Бұл ғылыми дәлдікті арттырады.
- Көптеген қорғандар ежелгі жолдар мен өткелдерге жақын орналасқан. Бұл олардың транзиттік әрі ритуалдық маңызын білдіреді.
- Кейде ескі қорғандар жаңартылып, үстіне жаңа қабат қосылған. Бұл ұрпақ сабақтастығын білдіретін ерекше дәстүр.
- Заманауи технологиялар – дрондар мен георадарлар – қорғандарды бұзбай-ақ зерттеуге мүмкіндік береді. Бұл олардың құрылымын сақтап, ішкі қабаттарын ашуға жол ашады.
Қорғандар – бабаларымыздың дүниетанымы мен салт-дәстүрінің айнасы. Олар арқылы біз өткеннің рухани, әлеуметтік және мәдени келбетін тани аламыз. Бұл ескерткіштер болашақ ұрпаққа ұлттың тарихын танып-білуге, бағалауға жол ашады. Қорғандар – тек жерлеу орны емес, тұтас өркениет пен руханияттың тасқа жазылған тарихы.
