Табиғат құбылыстары адам бойында таңданыс пен үрейді қатар тудырады. Әсіресе ауа ағынына байланысты стихиялар – жел, дауыл, құйын, құмды боран – ерекше әсер қалдырады. Олар тоқтаусыз, бірақ зерттеуге, бақылауға әрі ішінара болжауға келетін күрделі жүйелер. Далалық өңірлерде жел күнделікті тіршіліктің бір бөлігіне айналып кеткен: ол ауа райына, ауыл шаруашылығына және адамның көңіл-күйіне тікелей әсер етеді. Ал дауылдар, әсіресе шаңды не найзағайлы, айналаны әп-сәтте өзгертіп, табиғаттың қуатын паш етеді. Төменде осындай құбылыстарға қатысты сирек кездесетін әрі қызықты деректер келтірілген.
- Құрлықта тіркелген ең жылдам жел Австралияда байқалды. Оның жылдамдығы сағатына 408 шақырымға жетіп, торнадоның күшімен тең болған.
- Дала желі бірнеше күнге созылуы мүмкін. Ол топырақты құрғатып, егінге зиянын тигізіп, өрт шығу қаупін арттырады.
- Дауылдар пайда болу себебіне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Олар шаңды, найзағайлы, қарлы немесе магниттік болуы мүмкін.
- Орталық Азияда «шалғай жел» деген ұғым бар. Бұл – адамды шаршататын, бас ауруын немесе ашушаңдықты тудыратын ерекше құрғақ жел.
- Құмды дауылдар он тоннадан астам тозаңды көтере алады. Мұндай құбылыстар шөлді аймақтарда жиі болса да, кейде ірі қалаларға да жетіп жатады.
- Дауыл кезіндегі шу деңгейі 100 децибелден асады. Бұл – ұшақ қозғалтқышының дыбысына тең көрсеткіш.
- Суховей – ауыл шаруашылығына ең зиянды желдердің бірі. Ол ауаны шектен тыс құрғатып, өсімдіктердің солуына әкеледі.
- Жел адамның көңіл-күйіне әсер етеді. Ұзақ уақыт бойы қатты жел тұрған жағдайда шаршау мен ашуланшақтық жиі байқалады.
- Кей халықтар желді рухтармен байланыстырып, оны ата-бабалардың дауысы немесе ескерту белгісі ретінде қабылдаған.
- Жел жер бедерінің қалыптасуына ықпал етеді. Ол жұмсақ жыныстарды үгітіп, құм тасып, бархан мен дөңдер түзеді.
- Далалық өңірлерде малшылар желдің ысқырығына қарап оның бағыты мен күшін болжай алған.
- Торнадо – найзағайлы бұлттан пайда болатын жойқын құйын. Ол жолындағы заттарды жұтып, ғимараттар мен көліктерді қиратады.
- Қазақстанда көктем мен күзде шаңды құйындар жиілейді. Олар «шырғалаң» деп аталып, маусымның ауысуын білдіретін белгі ретінде саналған.
- Шөлде «шаңды шайтан» деген құбылыс бар. Бұл – жоғарыға құм көтеріп, тез айналатын шағын құйын.
- Далалы жазықта жел дыбысты алысқа жеткізеді. Иттің үруі немесе көліктің үні кейде бірнеше шақырымнан естіліп жатады.
- Дауыл бағытын әп-сәтте өзгерте алады. Бұл оны қауіпті әрі алдын-ала болжауға қиын етеді.
- Даланың кей өсімдіктері желге бейімделіп өседі. Олардың тамыры терең, ал сабағы иілгіш әрі аласа болады.
- Қарлы боран ашық жерлерде жиі соғады. Мұндай жағдайда көріну қашықтығы нөлге дейін түсіп, қозғалыс мүлде қиындайды.
- Жел күші Бофорт шкаласымен өлшенеді. Ол 12 деңгейден тұрады – жеңіл лептен бастап күшті дауылға дейін.
- Ертеде көшпенділер киіз үйді жел бағытына қарай тіккен. Бұл жазда салқын, қыста жылы болуын қамтамасыз еткен.
- Найзағайлы дауылдарда найзағай жерге, ағашқа не ғимаратқа түсіп, өрт не техникалық ақау тудыруы мүмкін.
- Кейбір жәндіктер желді көлік ретінде пайдаланады. Мысалы, шегіртке мен көбелек жүздеген шақырымға дейін самғай алады.
- Қатты дауыл кезінде жел жылдамдығы 250 шақырымнан асуы мүмкін. Мұндай құбылыстар теңіз жағалауына ерекше қауіп төндіреді.
- Тау бөктерінде жел күштірек болады, себебі ауа қысымы күрт өзгереді. Ондай аймақтарда құрылыс пен көлік қозғалысына сақ болу қажет.
- Жел ылғалдың булануына әсер етеді. Ыстық күндері ол сұйықтықты тез жоғалтып, ағзаны сусыздандырады.
- Ертедегі жолаушылар жел бағытына қарап жолды бағдарлаған. Бұл далада бағыт нұсқайтын белгілер болмаған жағдайда өте пайдалы болған.
- Дауыл туралы ескертулер метеоқызметтің маңызды міндеттерінің бірі. Олар халықты алдын ала хабардар етіп, зиянды азайтуға көмектеседі.
- Қазіргі заманғы жел турбиналары дауылға төтеп бере алады. Бұл олардың икемді пышақтары мен берік тіреуіштерінің арқасында мүмкін болған.
- Жел ауадағы ластануды сейілте алады. Ол газдар мен шаңды таратып, ауаның сапасын жақсартады.
- Құмды дауылдармен бірге бактериялар мен саңырауқұлақ споралары да тарайды. Бұл кейде індеттің басқа өңірлерге жетуіне ықпал етеді.
Жел мен дауыл — табиғаттың қуатты әрі көпқырлы көріністері. Олар кейде апат әкелсе де, экожүйелердің дамуына, жер бедерінің қалыптасуына және адам өміріндегі түрлі үдерістерге әсер етеді. Мұндай құбылыстарды зерттеп, оларды түсіну – қауіпсіздік пен табиғатпен үйлесімді өмір сүрудің бірден-бір жолы. Жел – жай ғана ауа қозғалысы емес, ол – тіршілік пен өзгерістің белгісі.
