Әлемдік мұхиттар мен теңіздер талай жұмбаққа толы. Олардың әрқайсысының географиялық орны, табиғи ерекшеліктері мен тарихы өзгеше. Азияның шығыс жағалауында орналасқан Сары теңіз – сондай ерекше су айдындарының бірі. Бұл теңіз тек қана табиғи экожүйе ретінде емес, сонымен қатар экономикалық, экологиялық және мәдени тұрғыда да аса маңызды рөл атқарады. Су бетінің сарғылт түсі, бай фаунасы мен күрделі гидрологиялық процестері оны зерттеушілер мен саяхатшылар үшін тартымды етеді. Төменде осы теңізге қатысты ең қызықты және пайдалы деректер жинақталған.
- Сары теңіз өзінің атауын судың ерекше түсіне байланысты алған. Бұл түс негізінен Хуанхэ өзенінен келетін лай мен балшықтың әсерінен қалыптасады. Ұсақ бөлшектер су бетінде қалқып, оған сарғыш рең береді.
- Бұл теңіз Қытай материгі мен Корей түбегі аралығында орналасқан. Ол бірден үш мемлекеттің жағалауын шайып жатыр – Қытай, Солтүстік Корея және Оңтүстік Корея. Мұндай орналасуы оны геосаяси және экономикалық тұрғыдан маңызды етеді.
- Теңіздің жалпы аумағы шамамен 417 мың шаршы шақырымды құрайды. Аумағы үлкен болғанымен, оның орташа тереңдігі небәрі 44 метрден аспайды. Бұл оны салыстырмалы түрде таяз теңіз етеді.
- Сары теңіз Тынық мұхиттың құрамына кіреді. Ол Корей бұғазы арқылы Шығыс Қытай теңізімен жалғасады. Бұл өткелдер жүк тасымалы мен биологиялық көші-қон үшін аса маңызды.
- Теңіз суының лайлануына негізінен Хуанхэ өзені әсер етеді. Бұл өзен жыл сайын миллиондаған тонна шөгінді тасымалдайды. Хуанхэ – әлемдегі ең лайлы өзендердің бірі.
- Теңізде толысу құбылыстары жақсы байқалады. Әсіресе Корей шығанағы аймағында биіктігі 9 метрге дейін жететін толқындар болады. Бұл құбылыс теңіздің ішкі қозғалысын күрделендіреді.
- Сары теңіз аймағы муссондық климатпен сипатталады. Жазда жылы әрі ылғалды ауа райы, қыста салқын әрі құрғақ желдер басым болады. Су температурасы маусымға қарай қатты өзгереді.
- Бұл теңіз фаунаға өте бай. Мұнда түрлі балықтар, моллюскілер, шаянтәрізділер мен теңіз сүтқоректілері тіршілік етеді. Жағалау маңы көптеген түрлердің уылдырық шашу орнына айналған.
- Сары теңіз – Азиядағы ең ірі балық шаруашылығы аудандарының бірі. Мұндағы балық аулау дәстүрлері ғасырлар бойы жалғасып келеді. Теңізден камбала, анчоус, треска және кальмар секілді балықтар ауланады.
- Теңіз түбінде құмды дөңдер жиі кездеседі. Олар ағыс пен желдің әсерінен жылжып отырады. Бұл құбылыс геологтар мен экологтардың қызығушылығын тудырады.
- Жағалау маңында тұз өндіру кеңінен тараған. Су таяз болғандықтан, табиғи булану арқылы тұз жинауға қолайлы жағдай жасалған. Қытайда бұл әдіс бірнеше мың жыл бұрын қолданыла бастаған.
- Бұл теңізде кеме жүргізу қиынға соғады. Тұман, рифтер мен таяз аймақтар навигацияны күрделендіреді. Осы себепті заманауи бақылау жүйелері үнемі жаңартылып отырады.
- Қыста теңіздің солтүстік бөліктері мұзбен жабылады. Бұл құбылыс әсіресе Кореяға жақын аудандарда жиі байқалады. Мұз теңіз қатынасын тоқтатып, балық аулауға кедергі келтіреді.
- Жағалауларында Азиядағы ең ірі порттар орналасқан. Тяньцзинь, Циндао және Инчхон секілді қалалар стратегиялық маңызға ие. Олар әлемдік логистикалық жүйенің басты буындары болып саналады.
- Ежелгі дәуірде Сары теңіз сауда жолы ретінде пайдаланылған. Ол Қытай, Корея және Жапония арасындағы маңызды қатынас арнасы болды. Теңіз түбінен ежелгі кемелердің қалдықтары табылып жүр.
- Қазіргі таңда жағалау экожүйелері ластанудан зардап шегуде. Ауыл шаруашылығы, өндіріс пен тұрмыстық қалдықтар теңіз суының сапасын төмендетуде. Бұл бағытта халықаралық жобалар қолға алынуда.
- Бұл өңірде жел электр станциялары қарқынды дамып келеді. Табиғи жағдайлардың қолайлығы мен таза энергияға сұраныс инвестицияны арттыруда. Қытай мен Корея жасыл энергетикаға басымдық беруде.
- Теңіз ағыстары өте күрделі жүйемен жүреді. Олардың бағыты маусымға, түбіндегі рельефке және өзен ағыстарына тәуелді. Бұл балықтардың көшуі мен шөгінділердің таралуына әсер етеді.
- Теңіз суының тұздылығы төмен. Бұл көптеген өзендердің ағысы арқылы түсіндіріледі. Тұз мөлшерінің аздығы мұндағы тірі ағзаларға айтарлықтай әсер етеді.
- Кейбір аймақтарда теңіз түбін бірнеше метрге дейін балшық басып жатады. Мұндай жағдай бентостық ағзалар үшін қолайлы болса, құрылыс үшін қиындық тудырады.
- Жағалау туризмі де қарқынды дамуда. Қытай мен Кореяның курорттарына жыл сайын миллиондаған турист келеді. Теңіз ауасы, емдік балшық пен құмды жағажайлар демалушыларға қолайлы жағдай жасайды.
- Белгілі бір маусымда теңізде балдырлар жаппай гүлденеді. Бұл құбылыс «жасыл толқын» деп аталады және ондаған шақырымды қамтуы мүмкін. Ол экологиялық алаңдаушылық туғызып, жүйелі бақылауды қажет етеді.
- Теңіз – көптеген су құстарының азық іздейтін аймағы. Бұл жерден шағала, қарашағыл, аққұтан және басқа да құстарды көруге болады. Кейбір түрлер қызыл кітапқа енгізілген.
- Сары теңіздің геологиялық тарихы өте күрделі. Ол миллиондаған жылдар бойы болған тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде пайда болған. Ғалымдар теңіз түбіндегі шөгінділерді әлі де зерттеп жатыр.
- Жағалаудың кейбір бөліктері эрозияға ұшырап келеді. Толқындар мен ағыс жағалау сызығын біртіндеп шайып, инфрақұрылымға қауіп төндіруде. Бұл мәселені шешу үшін инженерлік қорғаныс құрылғылары қажет.
- Бұл теңіздегі халықаралық әріптестік жылдан жылға артып келеді. Ғылыми экспедициялар мен бірлескен бағдарламалар экожүйені сақтауға бағытталған. Оған үкіметтер, зерттеу институттары мен экологиялық ұйымдар атсалысады.
- Сары теңіз климаттық және экологиялық бақылаулар үшін өте маңызды аймақ болып саналады. Мұндағы су температурасы, ластану деңгейі мен биоалуантүрлілік тұрақты түрде тіркеліп отырады. Бұл мәліметтер жаһандық өзгерістерді болжауға мүмкіндік береді.
Бұл теңіз тек географиялық нысан емес, тірі жүйе ретінде де аса құнды. Оның қазіргі жағдайы мен болашағы бірнеше мемлекеттің тұрақты ынтымақтастығына байланысты. Осы теңіз туралы білу – экология мен геосаясатқа қызығатын әр адам үшін маңызды. Теңізді қорғау – ортақ міндет.
