Өзендер – Жер бетіндегі табиғи тіршіліктің күретамыры. Олар құрлықтарды кесіп өтеді, ауылдар мен қалаларды қоректендіреді, экономиканы дамытып, өркениет тарихын қалыптастырады. Осылардың ішінде ең ұзын өзен ерекше қызығушылық тудырады. Ғалымдар арасында Ніл мен Амазонканың қайсысы ұзын екені жайлы пікірталас әлі де жалғасып келеді. Алайда соңғы спутниктік зерттеулер мен экспедициялық өлшеулерге сүйенсек, бірінші орынға Оңтүстік Американың алып су ағысы – Амазонка шығады. Бұл мақалада әлемдегі ең ұзын өзен туралы таңғаларлық әрі пайдалы деректер ұсынылады.
- Амазонка – Жер бетіндегі ең ұзын өзен болып саналады. Оның жалпы ұзындығы шамамен 7062 шақырымға жетеді, бұл оны Нілден сәл ұзын етеді. Бұл деректер қазіргі заманғы спутниктік өлшеулермен дәлелденген.
- Өзеннің су жинау алабы тоғыз елдің аумағын қамтиды. Атап айтқанда, Бразилия, Перу, Колумбия, Боливия, Венесуэла, Эквадор, Гайана, Суринам және Француз Гвианасы. Бұл алаптың көлемі 7 миллион шаршы шақырымнан асады.
- Амазонка – планетадағы ең көп су ағынына ие өзен. Орташа ағыны секундына 209 мың текше метрді құрайды. Бұл – келесі жеті өзеннің жиынтық көрсеткішінен де артық.
- Жаңбырлы маусымда өзеннің ені 190 шақырымға дейін кеңейеді. Судың молаюы ормандарды жауып, уақытша көлдер мен тармақтар түзеді. Осылайша өзен айналасы нағыз су лабиринтіне айналады.
- Амазонкада 2500-ден астам балық түрі мекендейді. Олардың қатарында электрлік балықтар, жыртқыш пираньялар мен ерекше сом түрлері бар. Түрлердің осыншалық алуан түрлілігі ғалымдарды таңғалдырады.
- Өзен Атлант мұхитына құярда алып атырау түзеді. Бұл жердегі су көлемі мұхит суын ондаған шақырымға ығыстырады. Атырау аймағы экологиялық және навигациялық тұрғыда өте маңызды.
- Амазонканың бастауы Перу тауларында орналасқан. Оның ең жоғары сағасы Апуримак өзенінен басталып, теңіз деңгейінен 5000 метр биіктікте жатыр. Дәл осы тармақ Амазонканың бастауы ретінде мойындалған.
- Амазонканың бойымен алғаш жүзіп өткен адам – Франсиско де Орельяна. Ол бұл ерлікті 1542 жылы испан экспедициясы аясында жасаған. Осы сәттен бастап өзенге деген зерттеушілік қызығушылық артты.
- «Амазонка» атауы аңыздармен байланысты. Орельяна жолында әйел сарбаздардан құралған тайпаларға кезіккенін жазған. Бұл грек мифологиясындағы амазонкаларға ұқсас көрініс болды.
- Өзен айналасындағы экожүйе Жердегі ең байлардың бірі. Мұнда миллиондаған жануарлар, өсімдіктер мен жәндіктер түрлері өмір сүреді. Олардың көбі әлі ғылымға белгісіз.
- Амазонканың су жинау алабы АҚШ аумағымен шамалас. Бұл оны әлемдегі ең ауқымды өзен жүйесіне айналдырады. Өзен жүйесінің көлемі ғалымдарды әлі де таңғалдырады.
- Кейбір ағаштар үнемі су астында болуға бейімделген. Олардың ауа тамырлары мен серпімді діңдері бар. Бұл оларға маусымдық су тасқындары кезінде тіршілік етуге мүмкіндік береді.
- Амазонка сулары мөлдір емес, түсі қою. Себебі олар органикалық заттар мен минералдарға бай. Осы ерекшелік суға тән қара-қоңыр түс береді.
- Бұл өзенде тұщы су дельфиндері мекендейді. Олар «қызғылт дельфин» деп аталады, себебі терісінің ерекше реңі бар. Бұл тіршілік иелері экожүйенің бірегей бөлігі болып саналады.
- Амазонка мыңдаған тармақтармен қоректенеді. Олардың жүзден астамының ұзындығы 1500 шақырымнан асады. Бұл тармақтар күрделі су арнасы жүйесін құрайды.
- Өзен бойында көпірлер жоқтың қасы. Себебі кеңдігі мен су деңгейінің тұрақсыздығы құрылыс жүргізуге кедергі жасайды. Көлік қатынасы қайықтар мен паромдар арқылы жүзеге асады.
- Амазонкада кері бағытта қозғалып тұратын толқын пайда болуы мүмкін. Бұл құбылыс «поророка» деп аталады және мұхит толқыны өзенге қарсы жүргенде пайда болады. Ол табиғатта сирек кездесетін және тамаша көрініс береді.
- Өзеннің кейбір бөліктері әлі күнге дейін толық зерттелмеген. Себебі бұл аймақтар қалың ормандармен жабылған, ылғалдылығы жоғары және жету қиын. Ғалымдар мұнда жұмыс істеу үшін үлкен тәуекелге барады.
- Амазонка планетаның климаттық тепе-теңдігіне әсер етеді. Өзен мен орманның булануынан бұлттар пайда болып, жауын-шашынға ықпал етеді. Осы себепті ол Жердің «өкпесі» деп аталады.
- Жергілікті халық өзенмен тығыз байланыста өмір сүреді. Олардың мәдениеті, тағамы мен тұрмысы судың деңгейіне тәуелді. Көптеген дәстүрлер бүгінгі күнге дейін сақталған.
- Мыңдаған шақырым бойы өзен арқылы кеме қатынасы жүзеге асады. Бұл шалғай өңірлермен байланыс орнатуға мүмкіндік береді. Өзен жолдары жол инфрақұрылымы дамымаған аймақтар үшін өте маңызды.
- Балық аулау – жергілікті тұрғындардың негізгі табыс көзі. Балықты тағам ретінде тұтынып қана қоймай, нарыққа шығарады. Кейбір түрлері жасанды тоғандарда өсіріледі.
- Ғылыми станциялар биоалуантүрлілік пен климаттық өзгерістерді зерттейді. Зерттеушілер су деңгейін, топырақ жағдайын және тіршілік белсенділігін бақылайды. Бұл деректер жаһандық экологиялық процестерді түсінуге көмектеседі.
- Амазонка – жазушылар мен суретшілердің шабыт көзі. Ол жабайы табиғаттың бейнесіне айналды. Өзен жайлы көптеген кітаптар жазылып, фильмдер түсірілген.
- Өзеннің жағдайын халықаралық ұйымдар үнемі бақылауда ұстайды. Орман кесу мен ластану қаупі күрделі экологиялық мәселеге айналған. Сондықтан Амазонканы қорғау – бүкіл адамзаттың ортақ міндеті.
Әлемдегі ең ұзын өзен – тек географиялық нысан емес, тіршілікке дем беретін күрделі экожүйе. Ол – өмірдің, әртүрліліктің және табиғаттың ғажап көрінісі. Амазонканы сақтау – болашақты сақтау. Ал оны танып-білу – осы жолдағы алғашқы қадам.
