Мазмұны
Тілдік әртүрлілік – адамзат өркениетінің, тарихы мен мәдениетінің байлығын көрсететін маңызды құбылыс. Әр халық, әр қауым немесе ұлт ғасырлар бойы өзіндік қарым-қатынас жүйесін қалыптастырып, онда ұрпақтар тәжірибесін, дүниетанымы мен дәстүрін сақтаған. Дегенмен жаһандану мен өркениеттің дамуы барысында көптеген сирек тілдер біртіндеп қолданыстан шығып, жойылу қаупіне ұшырап жатыр. Бұл құбылыс лингвистер мен мәдениеттанушыларды ғана емес, ұлттық мұраға бейжай қарамайтын кез келген жанды алаңдатады. Тілдердің жойылуы – тұтас ұлттың тарихи жадынан, әдет-ғұрыптарынан айрылу деген сөз. Осы мақалада аз таралған тілдердің неге жоғалатыны және олардың сақталуы не үшін маңызды екендігі қарастырылады.
Әлем тілдерінің тағдырына ішкі және сыртқы факторлар әсер етеді, көбінесе бұл үдеріс көпшілік байқамайтын жағдайда жүреді.
Сирек тілдердің жойылу себептері
Көптеген халықтар өз ана тілін сыртқы қысым немесе қоғамдық өзгерістер әсерінен жоғалта бастайды. Бұл үрдіс сөйлеушілер санының азаюына және ұрпақтар сабақтастығының үзілуіне алып келеді.
- кең таралған тілдердің үстемдік етуі;
- ауылдық жерлерден қалаға қоныс аудару мен урбанизация;
- мемлекеттік қолдаудың болмауы;
- қоғамдағы ана тіліне деген теріс көзқарас;
- дәстүрлі мәдениет пен өмір салтының үзілуі.
Осы себептердің әрқайсысы жеке де, бірігіп те сирек тілдердің қолданыстан шығуына және біртіндеп жойылуына ықпал етеді.
Тілдің жойылу үдерісі қалай жүреді
Тілдің жойылуы – бір сәтте болатын құбылыс емес, бірнеше ұрпақ бойы жалғасатын ұзақ процесс.
- Алдымен жастар оқу мен жұмыс барысында беделді, қолайлы тілді қолдана бастайды. Ана тілі тек үйде, тұрмыстық жағдайда ғана сақталады, ал күнделікті қоғамдық өмірде қолданысы шектеледі.
- Келесі кезеңде үлкендер жастардың болашақта табысты болуы үшін мемлекеттік немесе халықаралық тілді ғана үйрену қажет деп санайды. Нәтижесінде, ана тілі әлеуметтік ортада, білім беруде маңызын жоғалтады.
- Уақыт өте келе сирек тілде кітап, аудио-видео материалдар саны азаяды. Мектептер басқа тілге көшеді, ал дәстүрлі мерекелер мен салт-дәстүрлер өз мәнін жоғалтады.
- Соңында тіл күнделікті қарым-қатынасқа жарамсыз болып қалады, ал соңғы сөйлеушілер қайтыс болғанда, ол тіл де тарих қойнауына кетеді. Ана тілі жайлы аздаған жазбалар мен сөздіктер ғана қалады, бірақ тірі қарым-қатынаста ол жойылады.
Бұл құбылыс әсіресе этникалық шағын қауымдастықтар арасында жиі кездеседі.
Тілдің жойылуы – адамзат үшін неге қауіп
Әрбір жойылған тілмен бірге адамзат мәдениеті тек сөздер мен грамматикадан емес, терең дүниетаным мен ұлттық құндылықтардан айырылып отырады. Әр тіл – өзіндік көзқарас, ерекше білім мен салт-дәстүрдің көрінісі.
- бірегей ән, ертегі, аңыздар жоғалады;
- дүниетаным мен ойлау жүйесінің нәзік қырлары ұмыт болады;
- мәдени дәстүрлер азаяды;
- табиғат пен қоршаған ортаға қатысты сирек сөздер мен ұғымдар жойылады;
- әлемдік мәдениеттің тұрақтылығы әлсірейді.
Тілдер – халық жадын сақтайтын тірі мұра. Олардың жойылуы бүкіл адамзат үшін орны толмас шығынға айналуы мүмкін.
Сирек тілдерді сақтап қалу жолдары
Жаһандану заманында сирек тілдерді сақтау және ұлттық мұраны қорғау үшін түрлі тәсілдер бар. Ол үшін мемлекет пен қоғам бірлесіп әрекет етуі тиіс.
- Ана тілін оқытатын мектептер мен үйірмелер ұйымдастыру жастардың тілді меңгеруге деген қызығушылығын арттырады. Заманауи оқулықтар мен мультимедиалық құралдар оқыту процесін жеңіл әрі тартымды етеді.
- Мемлекеттік деңгейдегі заңдар, бағдарламалар мен гранттар арқылы қолдау көрсетілсе, шағын ұлттар өз болмысын сақтауға мүмкіндік алады. Ана тілді ресми мойындау оның беделін арттырып, қолдану аясын кеңейтеді.
- Әдебиет, музыка, кино және интернет арқылы ана тілін насихаттау сирек тілдердің дамуына серпін береді. Мәдени жобалар жұртшылықтың назарын аударады және жас ұрпақты шабыттандырады.
- Дәстүрлі мереке, салт-дәстүрлер мен қолөнерді жаңғырту арқылы тілдің табиғи ортасын сақтап қалуға болады. Ұлттық құндылықтар неғұрлым кең таралса, тілдің өміршеңдігі арта түседі.
Осы шаралардың барлығы сирек тілдерге жаңа тыныс сыйлап, олардың әрі қарай дамуына жол ашады.
Сирек тілдердің жойылуы – бүкіл адамзатқа үлкен қауіп, өйткені онымен бірге тұтас мәдениет, дүниетаным мен салт-дәстүр ұмыт қалады. Тіл – тек сөздік қор ғана емес, халықтың рухани әлемі мен ұлттық болмысы. Әр тіл – ерекше қазына, оны сақтау – баршамыздың ортақ міндетіміз. Бірге күш жұмсап, тілдік алуандықты қорғау – келер ұрпаққа баға жетпес мұра қалдырудың кепілі. Әр адам ана тіліне сүйіспеншілік пен құрмет көрсетсе, ұлттық мұра мен мәдениетіміз жойылмайды.
