Күн – Жердегі тіршіліктің қайнар көзі, жарық пен жылу сыйлайтын ерекше ғарыш денесі. Мыңдаған жылдар бойы адамдар оны құдіретті күш деп танып, құрметпен қарап, күнделікті өмірін осы алып жұлдыздың қозғалысына бейімдеген. Ғылым дамыған сайын Күннің құпиялары ашыла бастады, алайда ол әлі де көптеген жұмбақ пен жаңалықтарға толы. Жер бетіндегі барлық табиғи үдерістер мен климаттың өзгерістері тікелей осы жұлдызға байланысты. Біз оны күн сайын көргенімізбен, оның шынайы болмысы жайлы көп адам біле бермейді. Бұл мақалада Күн туралы ең қызықты және таңғаларлық отыз дерек жиналды, олардың арқасында жұлдызға жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік аласыз.
- Күн – ғаламшарымыздағы бүкіл Күн жүйесінің массасының 99,87 пайызын құрайтын орасан зор плазмалық шар. Бұл оны біздің ғарыштық отбасымыздағы ең басты денеге айналдырады.
- Оның диаметрі 1 390 000 километрден асады, бұл Жерден 109 есе үлкен. Егер Күн қуыс болса, оған миллионнан астам Жер сияр еді.
- Жұлдыздың негізгі бөлігі сутегі мен гелийден тұрады. Сутегі мөлшері шамамен 74 пайыз, гелий – 24 пайыз, қалғаны – басқа элементтер.
- Күннің өзегіндегі температура 15 миллион градус Цельсийге жетеді. Бұл ядролық синтез реакцияларының жүруіне қажетті жағдай.
- Оның көрінетін беті – фотосфера – шамамен 5 500 градусқа дейін қызады. Бұл температура жер бетіндегі кез келген жанартаулық лаваның температурасынан бірнеше есе жоғары.
- Күн әр секунд сайын ғарышқа орасан зор энергия бөледі. Бір секундта ол жүздеген миллиард тонна көмір жағуға тең қуат өндіреді.
- Күн сәулесі Жерге 8 минут 20 секундта жетеді. Бұл арақашықтық шамамен 150 миллион километрді құрайды.
- Күн өз осін толық айналып шығуға экватор маңында 25, ал полюстерге жақын жерде 35 Жер тәулігі жұмсайды. Экваторда айналу жылдамырақ жүреді.
- Жұлдыз ішінде жүретін ядролық реакциялар кезінде сутегі гелийге айналады. Дәл осы үдеріс арқылы орасан энергия босап шығады.
- Күн бетіндегі күн дақтары – айналасындағы плазмадан температурасы төменірек болатын аймақтар. Олар кейде Жерден де үлкен болуы мүмкін.
- Күннің қатты беті жоқ. Оның сыртқы қабаттары – ыстық плазма, ол біртіндеп күн тәжіне ұласады.
- Күн тәжі – жұлдыздың сыртқы қабаты, ол миллиондаған километрге дейін созылады. Бұл қабатты толық күн тұтылу кезінде ғана айқын көруге болады.
- Күн бетінде кейде алып жарқылдар, яғни протуберанцтар байқалады. Олардың биіктігі жүздеген мың километрге жетуі мүмкін.
- Күн желі – жұлдыздан тарайтын зарядталған бөлшектер ағыны, ол бүкіл Күн жүйесіне таралады. Бұл ағынның әсері Плутоннан да алыс аймақтарда сезіледі.
- Дәл осы Күн желі Жер атмосферасымен әрекеттескенде солтүстік және оңтүстік шұғылаларды тудырады. Аспандағы бұл керемет жарық шоуы ғарыштық бөлшектердің әсерінен пайда болады.
- Күннің жасы шамамен 4,6 миллиард жыл деп есептеледі. Ғалымдар оның алып газ-шаң бұлтынан қалыптасқанын айтады.
- Астрономдардың айтуынша, жұлдыз қазір өзінің ғұмырының жарты жолында тұр. Болашақта ол қызыл алыпқа айналып, кейін ақ ергежейлі жұлдызға айналады.
- Күн – Құс жолындағы 200 миллиардқа жуық жұлдыздың бірі. Бірақ дәл осы жұлдыздың айналасында Жер мен басқа планеталар айналып жүр.
- Әр секунд сайын Күн өз массасының шамамен төрт миллион тоннасын энергияға айналдырып жоғалтады. Бұл оның жалпы массасымен салыстырғанда өте аз.
- Күннің бетінде болатын жарылыс пен жарқылдар Жердегі спутниктердің жұмысына, радиобайланыс пен электр желілеріне әсер ете алады. Күшті геомагниттік дауылдар техникада іркілістер туғызып, тіпті электр жарығын өшіруге себеп болуы мүмкін.
- Күн тәжіндегі температура екі миллион градусқа дейін жетеді, бұл фотосферадан әлдеқайда ыстық. Мұндай жоғары температураның нақты себебі әлі толық анықталған жоқ.
- Жұлдызымыз Құс жолының орталығын секундына 220 километр жылдамдықпен айналып өтеді. Бір айналымды аяқтауға шамамен 225 миллион жыл қажет.
- Өз даму тарихында Күн біртіндеп жарық бола түсті. Соңғы жүздеген миллион жылда оның жарықтығы 30 пайызға артты.
- Күн тұтылу құбылысы Ай Күн дискін толық жауып тұрған сәтте байқалады. Бұл сирек болатын астрономиялық оқиға әрдайым көпшілік назарын аударады.
- Ежелгі өркениеттер күн қозғалысын бақылап, күнтізбе жасап, тіпті храмдар тұрғызған. Мысалы, Стоунхендж сияқты ескерткіштер Күннің көкжиектегі орнына сәйкес салынған.
- Жұлдыз атмосферасында күшті магнит өрістері қалыптасып, мезгіл-мезгіл бағытын өзгертеді. Бұл үдеріс Күн белсенділігі мен дақтардың пайда болуына әсер етеді.
- Күн сәулесінің арқасында Жерде тіршілік пайда болып, сақталып отыр. Жарық пен жылу болмаса, біздің планетада тіршілік болмас еді.
- Күн құрамында көміртек, оттегі, темір секілді ауыр элементтер де бар, бірақ олардың үлесі аз. Бұл элементтердің көбі басқа жұлдыздарда түзіледі.
- Ежелгі Египеттен бастау алған күн сағаттары уақытты өлшеудің ең көне тәсілдерінің бірі саналады. Олар көлеңкенің қозғалысына негізделген.
- Күннің белсенділігі Жердегі климаттық үрдістерге, егіншілікке және жалпы табиғатқа әсер ете алады. Оның өзгерістері ғаламдық маңызы бар құбылыстарға себеп болуы мүмкін.
Күн – Жерді жарық пен жылуға бөлейтін, бүкіл тіршіліктің негізі саналатын бірегей жұлдыз. Оны зерттеу арқылы адамзат Әлемнің құпияларын ашып, болашаққа сенімді қадам басады. Бұл алып жұлдыз әлі де көп сұрақтарға жауап табуға мүмкіндік береді, ал оған деген қызығушылық жыл сайын арта түсуде.
