Табиғат ғажайыптарға толы, ал теңіздер мен мұхиттар соның ішінде ерекше орын алады. Солардың арасында Қара теңіз өзінің қайталанбас табиғи ерекшеліктерімен, бай тарихымен және тылсым құпияларымен ерекшеленеді. Бұл жай ғана бірнеше мемлекеттің жағалауын шайып жатқан су қоймасы емес, тұтас бір экожүйе. Ол көне өркениеттерге, сауда жолдарына, әскери жорықтарға куә болған. Терең қабаттарында әлі күнге дейін ғалымдар зерттеп бітпеген ғажайыптар жасырынған. Төменде Қара теңіз туралы қызықты әрі танымдық 22 дерекпен таныса аласыз.
- Қара теңізде ағыстар мен мұхит толқындарының әсері әлсіз, себебі ол мұхитпен тар бұғаздар арқылы ғана жалғасады. Осы себептен мұнда айдың тартылыс күшіне байланысты толқын қозғалысы байқалмайды. Бұл теңіздің деңгейін тұрақты етіп, оның жағалау инфрақұрылымына оң әсерін тигізеді.
- Теңіздің терең қабаттарын сутегі сульфиді – улы газ толтырып жатыр, сол себептен бұл аймақтарда тіршілік жоқ. Мұндай жағдай су астындағы тірі ағзалардың тек жоғарғы қабаттарда өмір сүруіне мүмкіндік береді. Бұл қабат шамамен 150–200 метр тереңдікке дейін созылады.
- Қара теңізден су ағыны іс жүзінде шықпайды, яғни ол тұйық су қоймасы болып саналады. Су негізінен өзендер мен жауын-шашын арқылы келіп, тек Босфор бұғазы арқылы баяу ағып шығады. Бұл судың баяу жаңаруына және теңіз экожүйесінің осал болуына әкеледі.
- Ежелгі гректер Қара теңізді алғашында «Понт Аксин» деп атаған, бұл «қонақжай емес теңіз» дегенді білдіреді. Кейінірек, жағалау бойында мекендер пайда болып, сауда өркендей бастағаннан кейін оны «Понт Евксин» – «қонақжай теңіз» деп өзгертті. Бұл теңізге деген қатынастың өзгеруін білдіреді.
- Теңіз атауында «қара» деген сөз болса да, оның суы көбіне көгілдір немесе жасыл түске ие болады. Ежелгі заманда «қара» түс солтүстік бағытты білдірген. Кей жағдайларда дауылды ауа райында су қара түсті болып көрінуі мүмкін.
- Қара теңіз — құрлықпен толық қоршалған ішкі теңіз. Ол алты елмен шектеседі: Қазақстан, Ресей, Украина, Грузия, Түркия және Болгария. Географиялық орналасуы аймақтық саясат пен экономикада маңызды рөл атқарады.
- Теңіздің ең терең нүктесі шамамен 2210 метрді құрайды. Бұл тереңдік Еуропадағы басқа теңіздерге қарағанда әлдеқайда тереңірек. Осы себептен теңіз түбі ғалымдар үшін зерттеу нысаны болып табылады.
- Қара теңіз түбінде көптеген ежелгі кемелер өте жақсы сақталған. Терең қабаттарда оттегінің болмауы олардың бүлінбей сақталуына ықпал етеді. Кейбір кеме қалдықтары тіпті антикалық дәуірден бері өзгермеген күйде жатыр.
- Көне дәуірлерде Қара теңіз маңызды сауда жолдарының бір бөлігі болды. Бұл аймақта грек, рим және византия отарлары қалыптасты. Археологиялық қазбалар сол кездегі мәдени және сауда байланыстарын дәлелдейді.
- Ғалымдар теңіз түбінде ежелгі қоныстардың қалдықтарын тапты, олар судың көтерілуі нәтижесінде су астында қалған болуы мүмкін. Кейбір гипотезалар бұл оқиғаларды Нұх пайғамбардың топан суымен байланыстырады. Бұл теория әлі де зерттеу мен пікірталастың нысаны болып отыр.
- Теңіздің үстіңгі қабатындағы су өзендерден келген тұщы су есебінен төмен тұздылыққа ие. Ал төменгі қабаттарда тұз концентрациясы жоғары. Мұндай жағдай су айналымы мен тірі ағзаларға әсер етеді.
- Қара теңіздің жағалауы күрделі, көптеген қойнаулар, шығанақтар мен түбектерден тұрады. Мұндай жер бедері экожүйелердің әртүрлілігін арттырып, теңізшілерге қолайлы айлақтар қалыптастырады. Бұлар туризм мен балық шаруашылығы үшін өте маңызды.
- Теңіз маңындағы климатқа оны қоршаған тау жоталары қатты әсер етеді. Бұл аймақта теңіздік және континенттік климат өзара араласады. Оңтүстік жағалауларда қысы жұмсақ болса, солтүстік жағында қатаңдау болуы мүмкін.
- Кейбір жағажайлардағы құм құрамында магниттік қасиеті бар магнетит кездеседі. Бұл құмға қара реңк беріп, оны ерекше етеді. Мұндай жағажайлар Украина мен Болгария жағалауларында жиі кездеседі.
- Қара теңізде тұщы су мен теңіз суында тіршілік ететін жануарлар қатар өмір сүреді. Белуга, камбала, кефаль және афалина дельфиндері — солардың қатарында. Көптеген түрлер қорғауға алынып, Қызыл кітапқа енгізілген.
- Теңіз жағалауындағы елдердің экономикасы үшін бұл су айдыны аса маңызды. Оның порттары арқылы астық, металл және энергия ресурстары тасымалданады. Сондай-ақ балық аулау мен туризм де табыс көздеріне жатады.
- Бұл аймақ геологиялық тұрғыда белсенді. Жер сілкіністері сирек болса да, теңіз түбіндегі опырылулар мүмкіндігі бар. Ғалымдар осындай үдерістерді үнемі бақылауда ұстайды.
- Теңіздегі балдырлар экожүйеде басты рөл атқарады. Олар оттегі бөліп шығарады және көптеген тіршілік иелеріне азық көзі болып табылады. Алайда, балдырлардың шамадан тыс көбеюі судағы оттегі мөлшерінің азаюына әкелуі мүмкін.
- Қара теңіз Босфор бұғазы арқылы Мәрмәр теңізіне, әрі қарай Эгей және Жерорта теңіздеріне қосылады. Бұл байланыс оны Еуропа мен Азия арасындағы маңызды көлік артериясына айналдырады. Бұл жол сауда мен әскери мақсаттарда кеңінен пайдаланылады.
- Әр түрлі тарихи кезеңдерде теңіз жағалауы түрлі империялардың билігінде болды. Осман, Византия және Ресей империялары мұнда өз ықпалдарын қалдырды. Бұл жағалау қалаларының мәдениеті мен сәулетінде анық байқалады.
- Теңіз тұйық әрі осал болғандықтан, антропогендік әсерге өте сезімтал. Өзендер арқылы түсетін ластауыштар мен температураның көтерілуі кейбір түрлердің жойылуына себеп болуда. Экологиялық ұйымдар мен аймақтық жобалар теңізді қорғауға бағытталған.
- Қазіргі таңда Қара теңіз – халықаралық ғылыми-зерттеу нысанына айналды. Ғалымдар оның көпқабатты құрылымын, тектоникалық ерекшеліктерін және тіршілік формаларын зерттеуде. Алдағы зерттеулер теңіз экожүйелерінің қалыптасу процесін тереңірек түсінуге көмектесуі мүмкін.
Қара теңіз — тек географиялық нысан ғана емес, сонымен қатар тірі әрі нәзік табиғи жүйе. Оның болашағы бізге байланысты және оны сақтау — бүкіл адамзаттың ортақ міндеті. Бұл теңіз туралы мәліметтер табиғатты тереңірек танып-білуге мүмкіндік береді. Ал оның әсемдігі мен ерекшелігі әлі де талай ұрпақты тамсандыра бермек.
