Мазмұны
Адамзат қоғамы әрқашан ортақ ережелер мен мінез-құлық үлгілеріне сүйеніп дамып отырады. Бастапқыда кездейсоқ көрінетін әрекеттер уақыт өте келе қалыпты құбылысқа айналып, тұрақты дағдыға ұласуы мүмкін. Жекелеген тұлғалардың іс-әрекеті, қоғамдық құндылықтар және мәдени ықпалдардың әсері біртіндеп әлеуметтік мінез-құлықтың белгілі бір формаларын қалыптастырады. Бұл дағдылар сөйлеу мәнерінен бастап, тұрмыстағы күнделікті әрекеттерге дейін көрініс береді. Қоғамдық әдеттің қалай пайда болатынын ұғыну арқылы біз ұжымдық сана мен жүріс-тұрыстың түп негізін тереңірек түсіне аламыз.
Қоршаған орта мен жеке адамның өзара ықпалы – әлеуметтік дағдылардың қалыптасуының басты қозғаушы күші.
Әлеуметтік әдеттердің қалыптасу тетіктері
Қоғамдағы қайталанатын мінез-құлық үлгілері кездейсоқ пайда болмайды. Олар көбінесе тарихи тәжірибе, қоғамдық институттар мен күнделікті өзара әрекеттестік негізінде орнығады.
- топтық қолдау мінез-құлықты «қалыпты» ретінде бекітеді;
- бір әрекеттің үнемі қайталануы оны әдетке айналдырады;
- сыртқы тітіркендіргіштер қайталануды ынталандырады;
- марапатқа деген үміт нәтижеге бейімдейді;
- қоғамда теріс баға алу қорқынышы балама нұсқалардан бас тартуға мәжбүрлейді;
- бұқаралық ақпарат құралдары белгілі бір мінез-құлықты жедел насихаттайды;
- тәрбие мен оқыту бірдей үлгіні ұрпақтан ұрпаққа жеткізеді;
- уақыт өте келе ресми нормалар қалыпты дағдыға айналады.
Бұл факторлар өзара әрекеттесіп, әлеуметтік жүріс-тұрыстың тұрақтылығын қамтамасыз етеді.
Мәдениет пен ортаның әсері
Жеке адамның шешіміне ең көп әсер ететін нәрсе – оның айналасы. Адам өз ортасындағы мінез-құлық үлгілерін жиі саналы түрде емес, бейсаналық түрде қабылдайды. Ал мәдениет сол ортаға бағыт-бағдар беретін шеңбер іспетті қызмет атқарады.
- Тұрған орта мінез-құлықты қалыптастырады. Мегаполистерде өмір қарқыны жылдам болғандықтан, адамдар жылдам әрекет етуге дағдыланады. Ал ауылдық жерлерде асықпай әрекет ету мінезге сіңіп кетеді.
- Тіл – әлеуметтік нормаларды тасымалдаушы құрал. Мақал-мәтелдер, тұрақты сөз тіркестері белгілі бір мінез-құлықты ұғынуға әсер етеді. Мысалы, «ел не дейді» деген тіркес көптің пікірінен аса алмайтын мінез қалыптастырады.
- Ұлттық және діни дәстүрлер тұрақты ритуалдарды сақтайды. Мерекелер мен салт-жоралар бірнеше ұрпақ бойы қайталанып, мінез-құлықтың тұрақты үлгісіне айналады.
- Білім беру әлеуметтік бейімделуді қамтамасыз етеді. Мектеп тек білім беріп қоймай, тәртіпке баулиды: сабаққа кешікпеу, тапсырманы уақытында орындау секілді әдеттер кейін еңбек өміріне сіңіседі.
- Мода мен бұқаралық мәдениет жаңа бағыт ұсынады. Бұрын оғаш көрінген мінез-құлық белгілі бір тұлғалар арқылы кең танымалдылыққа ие болып, жаңа әлеуметтік стандартқа айналуы мүмкін.
- Тарихи жад адамдардың таңдауына әсер етеді. Қоғам басынан кешірген қасіреттер не жеңістер белгілі бір мінез-құлық реакциясын қалыптастырып, болашақта ұқсас жағдайда қайталанып отырады.
Мұндай жағдайларда әдеттер тек бейімделу механизмі емес, қоғамның болмысын да анықтайтын факторға айналады.
Тұлғаның орны мен рөлі
Ортаның әсері қаншалықты күшті болса да, қоғамдағы өзгерістерді жүзеге асыратын негізгі күш – жеке адам. Әрбір тұлға бар үлгіге бағына да алады, оны жаңарта да алады.
- жаңашыл адамдар бұрынғы әдеттерді өзгертуге бастамашы болады;
- мұғалімдер мен көшбасшылар жаңа мінез-құлықты бекітеді;
- ата-аналар күнделікті үй дағдыларын балаға үйретеді;
- сыншылар ескірген қалыптарды сынап, назар аударады;
- белсенділер қоғамдағы мәселелерді ашық талқылау арқылы өзгеріс әкеледі;
- бақылаушылар жаңа ортаға бейімделу арқылы дағдыны таратушыларға айналады;
- икемді тұлғалар орта талабына бейімделіп, басқаларға үлгі болады;
- харизмасы бар адамдар өзгелерге әсер етіп, жаңа бағыт қалыптастырады.
Әр адам өз әрекетіне саналы түрде қараса, қоғамдық әдеттерді өзгерту мүмкіндігі де соғұрлым артады.
Қоғамдағы әдеттер түрлі факторлардың өзара байланысы арқылы қалыптасады. Тарих, мәдениет, әлеуметтік қарым-қатынастар мен жеке бастың ықпалы – осы үдерістің ажырамас бөлшектері. Осы механизмдерді түсіну арқылы біз әлеуметтік ортаға оң өзгерістер енгізіп, оны саналы түрде дамыта аламыз. Адамдар тек дайын нормаларға бағына бермейді, олар сол нормаларды өздері қалыптастыра да алады. Әркім өзінің мінез-құлқына мұқият болса, тіпті терең тамыр жайған әдеттердің өзін өзгертуге жол ашылады.
