Құйын – табиғаттың ең әсерлі әрі қауіпті құбылыстарының бірі. Бұл атмосфералық құйындар санаулы минут ішінде ландшафтты өзгертеді, құрылыстарды қиратады және ғалымдар үшін әлі де көптеген жұмбақтар қалдырады. Зерттеулер саны артқанымен, құйынның нақты қалай және қашан пайда болатынын толық түсіндіру әлі мүмкін емес. Мұндай стихиялық апаттар әрі қорқынышты, әрі таңғаларлық, ал оларды бақылау ерекше сақтық пен табиғатқа құрметпен қарауды талап етеді. Төменде құйындар жайлы ерекше әрі танымдық деректермен таныса аласыз.
- Құйын кейде «торнадо» деп те аталады, әсіресе Солтүстік Америкада. Бұл – бұлттан жерге дейін созылатын, воронка тәрізді ауа айналымы.
- Жер шарында құйын ең көп тіркелетін ел – АҚШ. Бұл жерде жыл сайын орта есеппен 1200-ге жуық торнадо байқалады. Елдің орталық бөлігі «торнадо аллеясы» деп аталады.
- Құйын кезіндегі желдің орташа жылдамдығы сағатына 150-180 километрге жетеді. Ең қуатты құйындарда бұл көрсеткіш 400 км/сағ-тан асады, ол тіпті ең күшті дауылдардың жылдамдығына пара-пар.
- Құйынның воронкасының диаметрі әдетте 50-100 метр аралығында болады, бірақ кейде ол бір километрден де асып кетеді. Мұндай алыптар бүтін кварталдар мен елді мекендерді жойып жіберуі мүмкін.
- Құйынның өмір сүру ұзақтығы көбіне бірнеше минуттан аспайды, алайда кей жағдайларда ол бір сағатқа дейін созылады. Осы уақыт ішінде ол ондаған шақырымға дейін қозғала алады.
- Құйын жермен сағатына 50-60 километр жылдамдықпен қозғалады. Кейбірі 100 шақырымға дейінгі аралықты бағындырып, артына үлкен қирау ізі қалдырады.
- Торнадо тек жеңіл заттарды ғана емес, автокөліктерді, пойыз вагондарын, тіпті шағын үйлерді де көтеріп әкетеді. Оның жойқын күші ауа айналымындағы жоғары қысымның әсерінен артады.
- Ғалымдар құйынның қай жерде, қашан пайда болатынын дәл анықтай алмайды. Заманауи технология тек құйын болу ықтималдығы жоғары аймақтарды анықтауға көмектеседі.
- Құйын көбінесе көктем мен жазда, ауа температурасы мен ылғалдылық арасындағы айырмашылық күшейгенде пайда болады. АҚШ-та ең қауіпті ай – мамыр, басқа елдерде шыңы әртүрлі мезгілге сай келеді.
- Кейде құйын су бетінде түзіліп, «су құйыны» деп аталады. Мұндай құбылыстар да қайықтар мен жағалаудағы құрылыстарға қауіпті.
- АҚШ тарихындағы ең жойқын торнадо 1925 жылы болған және «Үш штаттық торнадо» деп аталды. Ол үш штатты басып өтіп, 600-ден астам адамның өмірін қиған.
- Құйын басқа құрлықтарда да кездеседі. Аустралия, Еуропа, Ресей мен Оңтүстік Америкада да қуатты құйындар тіркелген.
- Құйын ортасында ауа қысымы төмендейді, сондықтан заттар сыртқа қарай «сорылып» кетеді. Осы себептен кей заттар апат аймағынан алыс жерге ұшып кетеді.
- Көптеген құйындар бұршақ жаууымен және қатты нөсермен қабаттасады. Кейде торнадо өткеннен кейін жерде мұз сызықтары қалады.
- Құйынның түсі көтерілген шаң, топырақ пен қалдықтарға байланысты өзгереді. Бірі қою сұр, енді бірі ақшыл түсті болады.
- Торнадоның ортасында кейде салыстырмалы тыныштық болады, ал айналасында алапат жел соғып жатады. Бұл құбылысты «дауылдың көзімен» салыстырады.
- Кей құйындар қатты гүрілдеген дыбыс шығарады, ол пойыз не ұшақтың дыбысына ұқсайды. Көпшілік осы белгі бойынша апаттың жақындағанын аңғарады.
- Құйын тамырымен ағаштарды жұлып, металл құрылымдарды майыстырып, көпірлерді қирата алады. Оның күші соншалық – ең ауыр заттардың өзі оңай ұшады.
- Кейде бір мезетте бірнеше құйын қатар пайда болады. Мұндайды «құйындар отбасы» деп атайды және олар келтіретін залал одан да үлкен болуы мүмкін.
- Кейде торнадо жануарлар мен құстарды да ауаға көтеріп, қашыққа алып кетіп, оларды аман-есен жерге түсіреді.
- Кейбір зерттеушілер құйындарды зерттеу үшін әдейі оларға жақындап, құрылымын зерттейді. Бұл мамандардың еңбегі апатты алдын ала болжауға көмектеседі.
- Құйын тек жазықта емес, таулы өңірлерде де пайда болады, бірақ мұндай жағдайлар сирек кездеседі.
- Құйынның қуаты мен жойқын күшін анықтайтын арнайы Фуджита шкаласы бар. Ол F0-ден бастап, ең жоғары – F5-ке дейінгі аралықта бағаланады.
- Кейде құйынның воронкасы көрінбей кетіп, бірнеше минуттан соң басқа жерде қайта пайда болады. Бұл құбылысты бақылауды қиындатады.
- Кейбір халықтар құйындарды құдайлардың қаһары не үлкен өзгерістің белгісі деп санаған. Адамдар жиі құйын болатын аймақтардан аулақ жүруге тырысқан.
- Қауіптілігіне қарамастан, торнадо жазушыларды, суретшілерді және кинематографистерді шабыттандырған. Құйындар фильмдерде, кітаптарда және суреттерде жиі бейнеленеді.
- Ғалымдар климаттың өзгеруі құйындардың жиілігі мен қуатына әсер етуі мүмкін деп санайды. Бұл салада әлі де көп зерттеу қажет және халықты қорғаудың жаңа жолдарын іздеу керек.
Құйындар – табиғаттың ең күшті әрі құбылмалы күштерінің бірі. Оларды зерттеу ғылым үшін ғана емес, адамды табиғи апаттардан қорғау үшін де маңызды. Торнадо туралы көп біле отырып, қауіптің алдын алу мен зардапты азайтуға болады. Мұндай құбылыстарды тану бізге табиғаттың құдіретін бағалап, оған құрметпен қарауды үйретеді.
