Табиғаттың ең ғажайып құбылыстарының бірі – солтүстік шұғыласы. Ол аспанды түрлі түстерге бояп, ерекше нұрға бөлейтін ғажайып көрініс ретінде адамзаттың назарын ежелден өзіне аударып келеді. Бұл құбылыс көзбен көріп тамсануға ғана емес, сонымен қатар ғылыми зерттеуге де тұрарлық. Солтүстік шұғыла тек әсем көрініс қана емес, ол Жер мен ғарыш арасындағы күрделі процестердің көрінісі болып табылады. Бұл таңғаларлық құбылыс туралы неғұрлым көп білсек, соғұрлым табиғатқа деген түсінігіміз тереңдей түседі.
- Солтүстік шұғыла Күннен келген зарядталған бөлшектердің Жердің магнит өрісімен әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады. Бұл бөлшектер атмосферадағы атомдармен соқтығысып, жарық шығарады.
- Бұл құбылыс тек солтүстікте ғана емес, оңтүстік жарты шарда да болады. Онда ол австральдық шұғыла деп аталады.
- «Аврора бореалис» атауын алғаш рет XVII ғасырда Галилео Галилей енгізген. Ол римдік таң құдайы Аврора мен грекше «солтүстік» деген мағынадағы «бореа» сөзінен құралған.
- Шұғыланың түсі атмосферадағы элементтер мен биіктікке байланысты. Жасыл түс көбінесе 100 шақырым биіктікте оттегінің әсерінен пайда болады.
- Қызыл реңктер 200 шақырымнан жоғары биіктікте көрінеді. Бұл да оттегі атомдарымен байланысты, бірақ басқа энергетикалық деңгейде.
- Күлгін және көк түстер азот молекулаларымен әрекеттескенде пайда болады. Бұл түстер сирек кездеседі, бірақ шұғыланың күші артқанда ерекше байқалады.
- Шұғыла бірнеше секунд ішінде өзгеруі мүмкін. Ол жолақ, доға, тәж немесе шиыршық түрінде көрінуі мүмкін.
- Кейде шұғыла соншалықты жарық болады, тіпті түнде кітап оқуға болады. Мұндай көрініс әсіресе геомагниттік дауыл кезінде байқалады.
- Ең жиі көрінетін аймақтар – Канада, Аляска, Швеция, Норвегия және Финляндия. Бұл өңірлер географиялық орналасуы жағынан шұғыланы бақылауға өте қолайлы.
- Исландияда шұғыла жылына 8 айға дейін байқалуы мүмкін. Мұнда жасанды жарықтың аздығы көріністің айқындығын арттырады.
- Эскимостар шұғылаға ата-бабалар рухы ретінде қараған. Бұл олардың наным-сенімінде маңызды орын алған.
- Қытай мен Жапония мәдениетінде шұғыла аспан қақпасын күзететін айдаһарға теңелген. Көптеген аңыздарда ол сиқырлы күш ретінде бейнеленген.
- Ғалымдар шұғыланың пайда болуын спутниктер арқылы алдын ала болжай алады. Бұл Күн белсенділігі мен Жердің магнит өрісіндегі өзгерістерге байланысты.
- Шұғыланың белсенділігі 11 жылдық Күн циклімен тікелей байланысты. Циклдің шарықтау кезеңінде шұғылалар жиі әрі кең аумақта байқалады.
- Кейде ол қалыпты ендіктерде де көрінуі мүмкін. Мысалы, Еуропаның орталық бөлігінде бірнеше онжылдықта бір рет байқалады.
- Ғылыми тұрғыдан шұғыла дыбыс шығармайды, дегенмен кей адамдар әлсіз шу еститінін айтады. Бұл феномен әлі де зерттеу нысаны болып отыр.
- Солтүстік шұғыланы көру үшін арнайы саяхаттар ұйымдастырылады. Туристер бір керемет кадр үшін бірнеше күн күтуге дайын болады.
- Заманауи камералар адам көзі көре алмайтын түстерді де түсіре алады. Сол себепті фотосуреттерде шұғыланың түстері аса қанық көрінеді.
- Ұшқыштар шұғыланы әуеде бақылап отырады. Әсіресе түнгі рейстерде полярлық аймақтарда ұшу кезінде бұл жиі кездеседі.
- Бұл құбылыс кейде радиосигналдар мен спутниктік байланысқа әсер етуі мүмкін. Геомагниттік толқындар байланыстың үзілуіне әкелуі ықтимал.
- Ерте заманда шұғыланы апаттың, соғыстың немесе індеттің белгісі деп санаған. Көптеген халықтар оны жамандықтың нышаны ретінде қабылдаған.
- Солтүстік шұғыла Марс пен Юпитерде де байқалған. Бұл планеталарда да Күн желі мен магнит өрісі әсерінен ұқсас құбылыс пайда болады.
- Арктикада шұғыланы ауа райы ашық болған жағдайда күнде көруге болады. Бұл құбылыс үшін айсыз түн ең тиімді уақыт болып саналады.
- Кейде шұғыла аспанның бірнеше жерінде қатар байқалады. Бұл Жердің магнит өрісінің күрделі құрылымымен түсіндіріледі.
- Кей халықтар шұғыланы көргенде ысқыруға болмайды деп сенген. Бұл әрекет рухтарды ашуландыруы немесе боран шақыруы мүмкін деп есептелген.
- Уақыт аралығымен түсірілген бейнелер үшін арнайы техника қажет. Ұзақ экспозиция, тұрақты штатив және үлкен шыдамдылық маңызды рөл атқарады.
- Солтүстік шұғыла ауа райы секілді нақты болжанбайды. Тек ықтималдылығы мен жағдайға қарай ғана болжауға болады.
- Халықаралық ғарыш станциясынан шұғыла жоғарыдан көрінеді. Ғарыштан қарағанда ол полюстерді қоршап тұрған жасыл күмбез секілді әсер қалдырады.
- Норвегиядағы Тромсё қаласы «солтүстік шұғыла астанасы» аталып кеткен. Мұнда арнайы ғылыми станциялар тұрақты зерттеу жүргізеді.
- Ғалымдар шұғыланың құпияларын әлі толық ашқан жоқ. Дегенмен ол бүгінде де Жер мен ғарыштың байланысын көрсететін ең таңғажайып көрініс болып қала береді.
Солтүстік шұғыла – тек визуалды әсер ғана емес, ол ғарыш пен Жер арасындағы үйлесімділіктің белгісі. Бұл құбылыс табиғаттың нәзік тепе‑теңдігін және күн энергиясының қуатын еске салады. Мұндай сұлулыққа куә болу – тек сәттілік емес, сонымен бірге табиғаттың ғажабына деген құрметтің көрінісі.
