Түйетікен – шөл және шөлейт аймақтардағы ең төзімді де өміршең өсімдіктердің бірі. Ол аптап ыстық пен ылғалдың жоқтығына қарамастан, басқа көптеген түрлер өмір сүре алмайтын жерде өсе береді. Ерекше бейімделу қабілеті арқасында бұл өсімдік құрғақ өңірлердің экожүйесінде маңызды рөл атқарады. Ол адамдар мен жануарларға қорек әрі емдік шикізат көзі болып, топырақты бекітуге көмектеседі. Қарапайым көрінісіне қарамастан, түйетікеннің бай тарихы және көптеген пайдалы қасиеттері бар. Төменде осы ерекше өсімдік туралы ең қызықты деректер берілген.
- Түйетікен түйетікендер (Alhagi) туысына жатады. Бұл – құрғақшылыққа бейімделген көпжылдық бұршақ тұқымдас өсімдік.
- Ол Орта Азияда, Таяу Шығыста, Солтүстік Африкада және тіпті Оңтүстік Еуропаның кейбір аймақтарында өседі. Мұндай кең таралу аймақтың әртүрлі климат жағдайына бейімделгіштігімен түсіндіріледі.
- Өсімдіктің биіктігі 1,5 метрге дейін жетеді. Бұтақтары өткір тікенектермен қапталған, бұл жануарлардан қорғануға көмектеседі.
- Тамыр жүйесі жерге 10–15 метрге дейін тереңдейді. Осылайша ол ең құрғақ кезеңдерде де жердің терең қабатынан ылғал ала алады.
- Жапырақтары ұсақ, сопақша, беті балауыз тәрізді қабықпен қапталған. Мұндай құрылым ылғалдың булануын азайтып, ыстықта тіршілігін сақтауға мүмкіндік береді.
- Гүлдері ұсақ, қызғылт немесе күлгін түсті болады. Көбіне гүлдеу кезеңі шөлде сирек жауатын жауын-шашын уақытына сәйкес келеді.
- Гүлдегеннен кейін ұзынша пішінді тұқым қабы пайда болады. Оның қатты қабығы тұқымды ұзақ уақыт бойы тіршілікке қабілетті күйде сақтайды.
- Түйетікен түйелерге, ешкілер мен қойларға маңызды азық көзі болып саналады. Өткір тікенектеріне қарамастан, жануарлар оның жас өркендерін оңай жейді.
- Жас бұтақтары ақуызға және қантқа бай. Бұл оларды құрғақ аймақтарда құнды азық етеді.
- Халық медицинасында түйетікен бүйрек, бауыр және асқорыту жүйесі ауруларын емдеуде қолданылады. Оның тұнбалары мен қайнатпалары несеп айдайтын және қабынуға қарсы әсер береді.
- Бұл өсімдік заманауи фармакологияда да пайдаланылады. Одан алынған сығындылар кейбір дәрі-дәрмектердің құрамына кіреді.
- Түйетікен топырақты бекітіп, эрозиядан қорғайды. Тамырлары құм мен құрғақ жерді ұстап тұрады, бұл шөлейт аймақтарда өте маңызды.
- Ол +50 градусқа дейінгі ыстыққа және бірнеше ай бойы жауын-шашынсыз кезеңдерге төтеп бере алады. Бұл оны өсімдіктер арасындағы нағыз төзімділік чемпионы етеді.
- Өсімдік тұзы көп топыраққа да төзімді. Басқа дақылдар өспейтін тұзды жерлерде де өсіп шығады.
- Түйетікен – балды өсімдік. Аралар оның гүлінен хош иісті әрі пайдалы бал жинайды.
- Кейбір өңірлерде оның жас тұқым қабықтарын тағамға пайдаланады. Оларды қайнатып немесе қуырып, дәстүрлі тағамдарға қосады.
- Құрғақ бұтақтары отын ретінде қолданылады. Шөлді аймақтарда бұл – от жағудың жалғыз көзі болуы мүмкін.
- Түйетікеннің өмірлік циклі ұзақ, ол 25–30 жылға дейін өмір сүре алады. Әр маусым сайын қайтадан көктеп, өсуін жалғастырады.
- Кейбір халықтардың мәдениетінде бұл өсімдік төзімділік пен шыдамдылықтың символы саналады. Ол дала мен шөл тұрғындарының мақал-мәтелдерінде және әндерінде жиі аталады.
- Түйетікен гүлінің иісі кейбір жәндіктерді үркітеді деп есептеледі. Бұл қасиет үй мен малды қорғауда пайдаланылады.
Түйетікен – сұлулықты, пайданы және ерекше өміршеңдікті қатар ұштастырған ғажайып өсімдік. Ол жануарларды қоректендіріп, адамдарға шипа беріп, топырақты эрозиядан қорғайды. Табиғаттың осындай бейімделгіштігі оның таңғаларлық күшін дәлелдейді. Мұндай түрлерге ұқыпты қарау экожүйенің тепе-теңдігін сақтап, өсімдік әлемінің байлығын қорғауға көмектеседі.
