Шөлді жерлердің табиғаты сырттай бірсарынды көрінгенімен, дәл осы ортада табиғат таңғажайып бейімделулерді қалыптастырған. Жылдар бойы аптап ыстық пен су тапшылығы жағдайында өмір сүре алатын жануарлардың ішінде ең танымалдарының бірі – түйе. Бұл жануарлар физиологиялық мүмкіндіктері, мінез-құлқының икемділігі және адамзат мәдениетімен тығыз байланысы арқылы ерекшеленеді. Түйенің ағзасы мен тіршілік салтын зерттей отырып, тірі ағзалардың күрделі бейімделу механизмдерін түсінуге болады. Ғылыми деректер бұрынғы аңыздарды теріске шығарып, мысалы, өркештің су емес, май сақтайтынын дәлелдеді. Төменде келтірілген деректер түйенің өмір сүру ерекшеліктері мен адамзат тарихындағы рөлін айқын көрсетеді.
- Үй жануары ретінде екі негізгі түрі белгілі – бір өркешті дромедар (Camelus dromedarius) және екі өркешті бактериан (Camelus bactrianus). Бұлардан бөлек, жойылып кету қаупі төнген жабайы екі өркешті түйе (Camelus ferus) де бар. Бұл бөлініс олардың эволюциялық тарихы мен климаттық бейімделуін көрсетеді.
- Өркештерде су емес, май жиналады. Бұл май аштық кезеңінде энергия көзі ретінде жұмсалады және ағзаның бұлшықетін ыдыратпайды. Майдың тотығуы кезінде ағза ішкі су да бөліп шығарады, бұл шөлдегі тіршілікке айтарлықтай көмек береді.
- Түйе денесіндегі судың үштен бірін жоғалтса да тірі қала алады. Бұл көрсеткіш басқа сүтқоректілер үшін өлімге әкелетін деңгей. Түйелер қайтадан су ішкен соң, тез қалпына келіп, ағзасындағы тепе-теңдікті қайта орната алады.
- Түйе қанының эритроциттері сопақша әрі өте икемді. Бұл жасушалар сусыздану кезінде де қан айналымын тоқтатпай, ұсақ қылтамырлар арқылы еркін өте алады. Кенеттен көп су ішкен кезде де олар жарылып кетпейді.
- Ересек түйе бірден 100 литрден астам суды іше алады. Бұл тәсіл оның су-тұз тепе-теңдігін тез қалпына келтіреді. Қан айналымы мен бүйрек жүйесі осындай кенет өзгерістерге бейімделген.
- Танауы бұлшықет клапандарымен жабылады, бұл ылғалдың сыртқа шығуын азайтады. Сонымен қатар, танау құрылымы құмды боран кезінде тыныс алу жолын қорғайды. Бұл қасиет шөлдегі тіршілік үшін өте маңызды.
- Екі қатар кірпік пен тар көз саңылауы көзді құмнан және жарықтан қорғайды. Қосымша мөлдір қабықша көздің құрғауын болдырмайды. Осылайша түйе шаңды дауылда да жақсы көре алады.
- Түйенің табаны жалпақ әрі жұмсақ, бұл құмға батып кетпеуге көмектеседі. Ауырлықты біркелкі бөлу арқылы жануар тең салмақпен қозғалады. Кеуде мен тізе тұсындағы қатты қалың тері оны қызған жерге тікелей отырудан қорғайды.
- Денесінің температурасы кең ауқымда өзгеріп тұрады, бұл тершеңдікті азайтады. Күндіз қызуы жоғарылап, түнде төмендейді, нәтижесінде ағза суды үнемдейді. Бұл бейімделу тірі қалудың маңызды факторы.
- Түйе сүті С дәруменіне бай және сиыр сүтімен салыстырғанда лактозасы аз. Шөлді аймақтарда бұл сүт адамдар үшін маңызды қоректік көз болып саналады. Кей елдерде ол арнайы өңделіп, пайдалы өнімдер ретінде тұтынылады.
- Несеп пен құрғақ тезек отын және халық медицинасында қолданылған. Ағашы аз жерлерде бұл үлкен маңызға ие болды. Көшпелі халықтар тұрмысын осындай табиғи ресурстарға бейімдеген.
- Жоғарғы ерні бөлінген және өте икемді. Осы арқылы түйе тікенекті, қатты шөптерді жұлып жей алады. Бұл артықшылық басқа шөпқоректілермен бәсекелестікті азайтады.
- Түйе төлі туған кезде өркеші байқалмайды. Өркештегі май біртіндеп жиналып, өсу барысында қалыптасады. Бұл – алғашқыда өмірлік маңызды органдардың дамуын бірінші орынға қою қажеттігінен.
- Буаздық мерзімі шамамен 13 айға созылады. Әдетте бір ғана төлі дүниеге келеді, бұл түйе санының баяу көбею себебі. Ана мен төл арасындағы байланыс ұзақ уақыт сақталып, төзімділік артады.
- Орташа өмір сүру ұзақтығы 40–50 жылға дейін жетеді. Бұл ұзақ өмір сүру шөлдің күрделі жағдайларында тірі қалуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, түйе түрлі жұқпаларға төзімді келеді.
- Олар қайта шайнау арқылы азықты қайта өңдейді, бірақ классикалық күйіс қайыратындар санатына жатпайды. Олардың асқазаны үш бөліктен тұрады, ал сиырларда – төрт. Бұл ас қорыту жүйесінің өзіндік ерекшелігін көрсетеді.
- Жабайы екі өркешті түйе тұзды суды іше алады. Мұндай ерекшелік өте сирек кездеседі және шөлдегі ресурс тапшылығы жағдайында үлкен артықшылық береді. Ол бұл ерекшелігі арқылы Орталық Азияның тұзды далаларында тіршілік ете алады.
- Аустралияда бір өркешті түйелерден құралған ірі жабайы популяция бар. Олар кезінде көлік ретінде әкелініп, кейін табиғатқа жіберілген. Қазір олар жергілікті жануарлармен бәсекелесіп, санын реттеу қажет болып отыр.
- Екі өркешті түйелер аязды жақсы көтереді. Олар қысы қатты, шөлейтті-континенталды аймақтарға бейімделген. Бір өркештілер керісінше, ыстық климатта жақсы өмір сүреді.
- Түйелер иноходьпен жүреді – яғни бір жақтағы екі аяқты қатар қозғалтады. Мұндай жүру әдісі құмды жерде теңгерімді қозғалыс жасауға көмектеседі. Бұл тәсіл энергияны үнемдеуге де тиімді.
- Қауіп сезінгенде жартылай қорытылған асты түкіреді. Бұл қарсыласты үркіту тәсілі және реніш білдіру белгісі ретінде қолданылады. Адам үшін бұл – қашықтықты сақтаудың ескерту сигналы.
- Бір түйе ұзақ сапарда 200 келіге дейін жүк таси алады. Ұлы Жібек жолы бойындағы сауда осы мүмкіндіктің арқасында дамыды. Шөл аймақтарындағы экономика түйе арқылы ғасырлар бойы тіршілік еткен.
- Түйенің тершеңдік жүйесі сақтықпен жұмыс істейді, тер бірден бөлінбейді. Бастапқыда дене температурасын пассивті жолмен реттейді. Тек шекті қызу кезінде ғана терлеу басталады.
- Тері бездері липидті, тығыз зат бөледі. Бұл қабат терінің құрғауын баяулатып, ультракүлгін сәуледен қорғайды. Осылайша тері жарылып, қабыршақтанбай, ыстыққа қарсы «табиғи крем» қызметін атқарады.
- Сілекей бездері өте жақсы дамыған, бұл қатты азықты ылғалдандыруға көмектеседі. Сусыз кезеңде сілекей бөлінуі арта түседі. Осы арқылы шөп оңай шайналып, асқазанда жақсы қорытылады.
- Кеуде мен тізе тұсында қатты мүйізденген тері қалындылары бар. Бұл құрылым жануарға қызған жерге еш кедергісіз отыруға мүмкіндік береді. Жарақат пен күйікке жол берілмейді.
- Түйе орнынан тұрған кезде алдымен артқы аяқтарын көтеріп, сосын алдыңғысын көтереді. Бұл әдіс дене салмағын тең таратып, энергияны үнемдеуге көмектеседі. Мұндай қозғалыс әсіресе аптап ыстықта тиімді.
- Кейбір елдерде түйе жарыстары өткізіледі, әсіресе Таяу Шығыста. Бұрын жарысқа балалар мінгізілсе, қазір бұл қызметті роботтар атқарады. Бұл дәстүрді сақтау мен адам құқықтарын қорғау арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізілді.
- Түйе жүні жылу өткізбейтін әрі мықты болып келеді. Ол шатыр, кілем, киім жасауға қолданылады. Табиғи материал ретінде ұзаққа шыдайды әрі ауа өткізгіш қасиеті бар.
Түйе – құрғақ климатқа бейімделудің нағыз үлгісі. Оның ағзасы бір емес, бірнеше өзара байланысты механизмдер арқылы шөл жағдайына бейімделген. Адамдар ғасырлар бойы осы жануардың арқасында көшіп-қонып, сауда жасап, тіршілік еткен. Түйе туралы нақты әрі ғылыми деректерді білу арқылы біз оның рөлі мен маңызын тереңірек ұғына аламыз.
