Таулар адамзат үшін әрқашан таңданыс пен құрметтің нышаны болған. Олар ғасырлар бойы табиғи шекараға айналып, аңыздар мен эпостардың бастауы әрі табиғаттың ұлылығын бейнелейтін рәміз болып келеді. Солардың ішінде атауы «Аспан таулары» деп аударылатын Тянь-Шань ерекше орын алады. Бұл алып тау жотасы кең аумаққа жайылып, табиғи байлығымен, әсемдігімен және тарихымен ерекшеленеді. Оның құрамында қатаң шыңдар, мұздықтар, альпілік шалғындар мен терең шатқалдар бар. Тянь-Шаньның табиғаты мен мәдениеті туралы көптеген қызықты деректер аймақтың маңызын айқын аша түседі.
- Тянь-Шань бірнеше ел аумағына таралған. Негізгі сілемдері Қытай, Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан жерінде орналасқан.
- Тау жүйесінің ұзындығы 2500 километрден асады. Ол батыстан шығысқа дейін созылып, Еуразиядағы ең ірі жоталардың бірін құрайды.
- Ең биік шыңы – Жеңіс шыңы, оның биіктігі 7439 метрге жетеді. Бұл алып Гималай мен Қарақорымнан кейінгі ең ірі тау саналады.
- Екінші биік шың – Хан-Тәңірі, ол 6995 метрге дейін көтеріледі. Пирамидалы пішініне байланысты «Рухтар иесі» атанып, әлемдегі ең әдемі шыңдардың қатарына енген.
- Тянь-Шаньда мұздықтар өте көп. Жалпы мұз басу аумағы шамамен 15 мың шаршы километрді құрайды.
- Ең үлкен мұздық – География институты мұздығы, ұзындығы 60 километрден асады. Ол көптеген өзендерді сумен қамтамасыз етеді.
- Бұл таулардан бастау алатын өзендер Іле, Балқаш пен Ыстықкөл сияқты ірі көлдерді толтырады. Сол арқылы бүкіл Орталық Азияның су теңгерімі қалыптасады.
- Тау баурайларында табиғи аймақтар алмасып отырады. Мұнда шөлдер, далалар, ормандар мен альпілік шалғындар кездеседі.
- Аймақтағы климат тым континенталды, сондықтан температура айырмашылықтары өте үлкен. Қыста -30 градусқа дейін суық болса, жазда етекте ыстық болады.
- Кей жерлерде жылдық жауын-шашын мөлшері 1000 миллиметрден асады. Бұл флора мен фаунаның бай болуына жағдай жасайды.
- Тянь-Шань ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұралар тізіміне енген. Бұл оның табиғи бірегейлігін дәлелдейді.
- Таулар жануарларға бай. Мұнда қар барысы, арқар мен қоңыр аю мекендейді.
- Өңірде тек осы жерде ғана кездесетін эндемик түрлер бар. Бұл оны ғалымдар үшін аса маңызды зерттеу нысанына айналдырады.
- Ежелгі қытай жылнамаларында бұл таулар туралы деректер кездеседі. Олар Тянь-Шаньды «Аспан таулары» деп атаған.
- Ұлы Жібек жолы осы тау асулары арқылы өткен. Сауда керуендері Шығыс пен Батысты байланыстыру үшін осы жолдарды пайдаланған.
- Археологиялық зерттеулер тау бөктерінде ежелгі қоныстар мен қорғандардың бар екенін көрсетті. Бұл аймақтың бай тарихынан хабар береді.
- Халық аңыздары тауларды батырлар мен рухтар жайлы мифтермен байланыстырады. Солардың кейбірі бүгінге дейін сақталған.
- Кеңес дәуірінде Тянь-Шаньды ғалымдар жан-жақты зерттеген. Геологтар мен географтар оның құрылымын анықтауда үлкен үлес қосты.
- Қазіргі экспедициялар мұздықтардағы климаттық өзгерістерді зерттеуде. Бұл өзен суларының деңгейін болжауға мүмкіндік береді.
- Аймақ сейсмикалық тұрғыда қауіпті саналады. Мұнда түрлі күшті жер сілкіністері орын алған.
- Таулардың әсем көрінісі деректі фильмдерде жиі түсіріледі. Табиғаттың сұлулығы көрген жанды таңқалдырады.
- Бұл жерлерде туризм тез дамып келеді. Әлемнің түкпір-түкпірінен альпинистер, треккинг әуесқойлары мен экотуристер ағылып келеді.
- Хан-Тәңірі шыңы аса қиын өрмелеу нысаны болып саналады. Оған шығу көп альпинистер үшін үлкен сынақ болып есептеледі.
- Қырғызстан аумағында Сары-Челек ұлттық паркі орналасқан. Ол көркем көлімен және жануарлар дүниесімен әйгілі.
- Қазақстандағы Тянь-Шань сілемдерінің бірі – Іле Алатауы. Мұнда атақты Үлкен Алматы көлі орналасқан.
- Қытай жерінде Богдо-Ұла сілемі бар. Сол жерде танымал туристік орын – Тяньчи көлі, яғни «Аспан көлі» орналасқан.
- Тянь-Шань сулары егіншілікте кеңінен пайдаланылады. Олар Орталық Азиядағы ауыл шаруашылығын сумен қамтамасыз етеді.
- Таудағы ормандар жаңғақ ағаштары мен жабайы алмаларға бай. Әсіресе Сиверс алмасы – қазіргі мәдени сорттардың арғы тегі.
- Ғалымдардың пікірінше, қазіргі мәдени алма түрлері осы аймақта пайда болған. Кейін олар әлемнің барлық жеріне таралған.
- Тянь-Шань қойнауында пайдалы қазбалар мол. Мұнда көмір, мыс және басқа ресурстар өндіріледі.
- Жергілікті халық ежелден мал шаруашылығымен айналысқан. Таулы жайылымдар қой, ешкі және жылқы өсіруге қолайлы болған.
- Бүгінгі таңда Тянь-Шань табиғаттың күш-қуаты мен сұлулығының символы саналады. Ол ақындар мен суретшілерге шабыт беріп, саяхатшылардың жүрегінде ерекше әсер қалдырады.
Бұл деректер Тянь-Шаньның тарихы, мәдениеті мен табиғи байлығының сан қырлылығын айқындайды. Ол экология мен аймақ экономикасы үшін орасан зор маңызға ие. Экожүйелер мен мәдени мұраны сақтау – баршаға ортақ міндет. Тянь-Шань Орталық Азияның інжу-маржаны әрі бүкіл адамзаттың мақтанышы болып қала береді.
