Табиғат әлеміндегі тіршілік иелерінің алуан түрлілігі мен олардың ерекше бейімделу қабілеті адамзатты үнемі таң қалдырады. Соның ішінде жануарлардың маусымдық қоныс аудару құбылысы – табиғаттағы ең таңғажайып әрі күрделі процестердің бірі. Бұл құбылыс тек бір ғана түрге емес, тұтас экожүйеге әсер етеді, көптеген тіршілік иесінің өмірлік циклін анықтайды. Жануарлардың мұндай ұзақ сапарға шығуы – олардың төзімділігі мен бағдарлау қабілетінің айқын көрінісі. Қоныс аудару себептері де сан алуан – қорек табу, қолайлы ауа райына ұмтылу, ұрпақ өрбіту сияқты табиғи қажеттіліктермен тығыз байланысты. Бұл мақалада жануарлар әлеміндегі маусымдық қоныс аударуға қатысты ең қызықты деректер жинақталған.
- Маусымдық қоныс аудару құбылысы тек құстарға ғана тән емес. Сүтқоректілер, балықтар, жәндіктер мен кейбір бауырымен жорғалаушылар да қоныс аударуға бейімделген.
- Ең әйгілі мигранттардың бірі – арктикалық ақ шағала. Бұл құс жылына шамамен 70 000 шақырым ұшып өтіп, Арктика мен Антарктида арасында үздіксіз сапар жасайды.
- Африкадағы гну антилопалары жер бетіндегі ең ауқымды құрлықтық қоныс аударуды жүзеге асырады. Миллиондаған бас мал жасыл шөп пен су іздеп жүздеген шақырымды артқа тастайды.
- Қызыл балық (лосось) ерекше қоныс аударуға қабілетті. Ол уылдырық шашу үшін өзеннің жоғарғы ағысына кері жүзіп, туған жеріне оралады.
- Монарх көбелектері Канада мен АҚШ-тан Мексикаға ұшады. Бұл жәндіктер бір маусымда 4 500 шақырымға дейін қоныс аударады, алайда бүкіл сапарды көбінесе бірнеше ұрпақ бірігіп аяқтайды.
- Жарқанаттың кейбір түрлері де маусымдық қоныс аударады. Олар қысқы ұйқы мен жазғы мекендерінің арасында тұрақты түрде көшіп отырады.
- Киттер жыл сайын мыңдаған шақырымды еңсеріп, азықтану және ұрпақ өрбіту үшін миграция жасайды. Олар жолды анықтау үшін дыбыс, магнит өрісі және күн бағытын пайдаланады.
- Теңіз тасбақалары мұхит арқылы жүздеген шақырым жүзіп, өздері жұмыртқа салған жағажайға қайта оралады. Олар бағытты химиялық және магниттік белгілер арқылы табады.
- Солтүстік Американың карибу бұғылары бір маусымда бес мың шақырымға дейін жол жүреді. Бұл ұзақ сапарлар жыртқыштардан және қолайсыз ауа райынан қашып құтылуға көмектеседі.
- Шегірткенің кейбір түрлері орасан зор топ болып, бірнеше жүз шаршы километрге дейін қоныс аударады. Олардың миграциясы ландшафтты толық өзгертетін деңгейге жете алады.
- Қоқиқаздар (фламинго) жыл сайын суы тартылып бара жатқан аймақтардан жылы өлкелерге қоныс аударады. Олар жаңа ұя салу мен қорек табу үшін топтасып қозғалады.
- Теңіз скаттары маусымдық миграция кезінде жағалау бойымен қозғалып, судың температурасы мен планктон мөлшерінің өзгеруіне сәйкес орын ауыстырады.
- Кейбір бақа түрлері суы тартылған мекендерінен жаңа су көзін іздеп қоныс аударады. Бұл – олардың тіршілігін сақтаудың басты жолы.
- Африкалық пілдер құрғақшылық кезінде су іздеп, бірнеше мемлекеттің аумағын кесіп өтеді. Олардың миграциялық жолдары ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырады.
- Қараторғайлар (скворец) күзде үлкен топ құрып, жылы жаққа ұшады. Олар ұшқанда ерекше пішіндер түзіп, жоғары деңгейде үйлесімділік көрсетеді.
- Кейбір теңіз балығы (мысалы, теңіз алабұғасы) тік бағытта қоныс аударады – түнде беткі қабатқа, күндіз тереңге шомады.
- Ақ дегелек Еуропадан Африкаға дейін мыңдаған шақырым ұшады. Олар ұшқанда ауа ағындары мен көтерілетін жылу толқындарын пайдаланады.
- Уылдырық шашу үшін тұщы сулардан мұхитқа қоныс аударатын жыланбалықтың бағыты әлі күнге дейін ғылым үшін жұмбақ болып отыр.
- Рождество аралындағы қызыл шаяндар миллиондап теңізге жету үшін көші-қон жасайды. Бұл көрініс көптеген зерттеушілер мен туристердің назарын аударады.
- Альбатростар бірнеше ай бойы жерге қонбай, ашық мұхитта ұшады. Олар ұшып жүріп ұйықтайды және жол бойында қоректенеді.
- Теңіз арыстандары жағалау бойымен жаңа мекен іздеп, балық топтарына ілеседі. Бұл оларға жаңа колониялар құруға және тиімді қоректенуге мүмкіндік береді.
- Маусымдық қоныс аудару биоалуантүрлілікті сақтауда және популяциялар арасында генетикалық ақпарат алмасуда маңызды рөл атқарады. Онсыз көптеген түрлердің тіршілігі мен бірегейлігі жойылар еді.
Жануарлардың маусымдық көші-қоны табиғаттағы керемет бейімделу мен тірі организмдердің қоршаған ортаға икемделу қабілетін көрсетеді. Мұндай қоныс аударулар экожүйелердің тұрақты дамуы мен табиғи тепе-теңдікті сақтауда үлкен маңызға ие.
Оларды зерттеу арқылы табиғаттағы байланыстарды, жан-жануарлар әлемінің ерекшелігін тереңірек түсінеміз әрі табиғатқа жанашырлықпен қарауды үйренеміз.
Жануарлардың маусымдық сапарлары – табиғаттың нағыз кереметі және ұрпақтан-ұрпаққа жалғасар құндылық.
