Табиғаттағы кейбір құбылыстар өзінің күш-қуатымен және күтпеген көрінісімен ерекше әсер қалдырады. Құмды дауылдар – осындай табиғи құбылыстардың қатарына жатады. Олар басталған сәтте көріну шектеліп, ауада шаң мен құм аралас ағыс пайда болады. Мұндай құбылыстар көлік қозғалысын қиындатып, адам денсаулығына кері әсерін тигізіп, тіпті климатқа да ықпал етуі мүмкін. Әдетте олар шөлейт аймақтарда кездеседі, бірақ басқа өңірлерде де тіркелетін жағдайлар бар. Төменде осы ерекше құбылыс туралы аз білінетін, бірақ маңызды деректер келтірілген.
- Ең ірі құмды дауылдар Сахара шөлінде байқалады. Мұндай дауылдар миллиондаған тонна шаң мен құмды көтеріп, мыңдаған шақырымға дейін тарата алады.
- Әлемдегі ең ірі шаң көздерінің бірі Чадтағы Боделе ойпаты саналады. Бұл аймақтан жыл сайын 700 миллион тоннаға дейін ұсақ шаң бөлінеді.
- Сахарадан көтерілген шаң Атлант мұхитын кесіп өтіп, тіпті Амазония ормандарына дейін жетеді. Ғалымдар бұл шаң орман топырағын тыңайтады деген тұжырымға келген.
- Қытайда көктемде жиі кездесетін «сары айдаһар» атты құмды дауыл жыл сайын бір уақытта қайталанып отырады.
- Ауадағы шаң күн сәулесін шағылыстырып, жер бетін суытып жібере алады. Бұл жергілікті температураның төмендеуіне әкеледі.
- Қызыл ғаламшар – Марста да құмды дауылдар болады. Олар бүкіл планетаны қамтып, марсоходтардың жұмысын қиындатады.
- Кейбір құмды дауылдар кезінде желдің жылдамдығы сағатына 100 км-ге дейін жетуі мүмкін. Мұндай жел тек шаңды емес, ұсақ тастарды да ілестіріп, қауіп төндіреді.
- Құм мен шаң әртүрлі өлшемде болады. Ірі бөлшектер тез түседі, ал өте ұсақтары ұзақ уақыт ауада қалып, алысқа тарайды.
- Адам ағзасы үшін құмды дауылдардың зияны көп. Тыныс алу жолдары мен өкпеге түсетін шаң аллергия мен демікпені ушықтыруы мүмкін.
- Кейбір зерттеулер құм арқылы микробтар мен вирустардың таралуы мүмкін екенін дәлелдеген. Бұл жаһандық денсаулыққа қауіп төндіруі ықтимал.
- Ерте ескерту жүйелері құмды дауылдардың зардабын азайтуға көмектеседі. Спутниктер олардың қозғалысын бақылап, тұрғындарды алдын ала ескертеді.
- Шөлді аймақтарда ағаш отырғызу арқылы желдің әсерін азайтуға болады. Бұл топырақ эрозиясын төмендетіп, дауыл жиілігін азайтады.
- Әуе қатынасына да қауіп төнеді. Көріну нашарлап, ұшақ қозғалтқыштары құммен ластанып, рейстер кейінге шегеріледі.
- Әскери оқу-жаттығулар шөлде жиі өткізіледі. Дегенмен, құмды дауылдар құралдардың дәлдігі мен техниканың жұмысын төмендетеді.
- Құмды дауыл кезінде аспан ерекше түстерге боялады. Шаң бөлшектерінің көлемі мен жарық түсу бұрышы түс өзгерісін туғызады.
- Ауада ұшып жүрген бөлшектер үйкелістен электр зарядын тудырады. Бұл кейде найзағай тәрізді разрядтармен аяқталады.
- 1930 жылдары АҚШ-тағы «Dust Bowl» кезеңі тарихтағы ең жойқын шаң дауылдарының бірі ретінде тіркелді.
- Климаттың өзгеруі мен шөлейттену бұл құбылыстың жиілеуіне себепші. Бұл – халықаралық деңгейде шешуді қажет ететін күрделі мәселе.
- Кейбір жануарлар мұндай ортаға бейімделген. Мысалы, түйелердің ұзын кірпігі мен жабылмалы танауы құмнан қорғануға көмектеседі.
- Шөлдегі қалалар жобалауда жел бағытын ескереді. Тар көшелер мен тығыз салынған үйлер жел өтін бәсеңдетеді.
- Құм құрылғыларға зиян келтіруі мүмкін. Әсіресе көліктердің сүзгілері, желдеткіштер мен күн панельдері зардап шегеді.
- Ғалымдар шаңның құрамын зерттейді. Бұл климаттық әсерін, экожүйеге ықпалын және денсаулыққа қауіпін бағалауға мүмкіндік береді.
- Кейбір өңірлерде жылына 100 күнге дейін құмды дауыл болады. Мұндай жағдайда өмір сүру үшін ерекше инфрақұрылым қажет.
- Бір көтерілген шаң ауада бірнеше күн бойы қалықтап жүреді. Осы уақытта ол мыңдаған шақырым жүріп өте алады.
- Кейбір халықтар бұл құбылысты аңыздармен байланыстырған. Африка тайпалары оны рухтармен байланыстырып, сыртқа шықпауға тырысқан.
- Ұсақ шаң бөлшектері күн сәулесін кері қайтарады. Бұл – альбедо әсері деп аталып, ғаламдық энергетикалық тепе-теңдікке ықпал етеді.
- Ұзаққа созылған құмды дауылдан кейін жер құнарсызданады. Үстіңгі қабат ұшып кетіп, егіншілікке жарамсыз топырақ қалады.
Құмды дауылдар – табиғаттың қуатты әрі тылсым көріністерінің бірі. Олар жергілікті ғана емес, жаһандық деңгейде де әсер етеді. Оларды терең түсіну – қорғану шараларын дұрыс ұйымдастырудың кепілі. Бұл құбылыстар туралы көбірек білу – адамзаттың қауіпсіздігіне бағытталған маңызды қадам.
