Сілеусін – табиғаттың ең жұмбақ әрі әсерлі жыртқыштарының бірі. Бұл ерекше жануар ежелден адамдардың назарын аударып, көптеген аңыз бен хикаяның кейіпкеріне айналған. Сілеусіннің сыртқы келбеті, мінезі мен өмір салты оны орман мен таулы аймақтардың дара қожайынына айналдырады. Адамдармен жүздесуден қашатын аңды жабайы табиғатта кездестіру – сирек сәт. Соған қарамастан, зерттеушілер сілеусіннің өмірі мен әдеттері туралы көбірек білуге тырысып келеді. Бұл мақалада осы ерекше аң туралы 29 қызықты әрі маңызды мәлімет ұсынылады.
- Сілеусіннің есту қабілеті өте жоғары, бұл оған тіпті қою орман ішінде де олжасын оңай табуға көмектеседі. Құлағы ең әлсіз дыбыстарды да алыс қашықтықтан сезеді, бұл қасиет басқа жыртқыштардан ерекшелеп тұрады.
- Құлақтарының ұшындағы ұзын қара шашақтар – ғалымдардың пікірінше, дыбысты жақсырақ қабылдауға септігін тигізеді. Кейбір мамандар бұл шашақтар дыбыстың бағытын анықтауға немесе сілеусіндер арасында байланыс құралы ретінде қолданылуы мүмкін деп санайды.
- Сілеусіннің көзі қараңғыда және іңірде керемет көреді. Көздерінің ерекше құрылысы аз жарықтың өзінде қозғалысты анық байқауға мүмкіндік береді, ал қарашығы жарыққа тез бейімделеді.
- Оның жүні жыл мезгіліне қарай түсін өзгертеді. Қыста жүн қалыңдап, түсі ақшылданып, қарға жақсы сіңіссе, жазда сұрғылт-сары реңкке ауысып, шөп пен жапырақтың арасында көрінбей кетеді.
- Сілеусіннің құйрығы қысқа, әдетте 25-30 сантиметрден аспайды. Ұшында әрдайым қара түсті шашақ байқалады, бұл оны басқа мысық тұқымдастарынан ажыратып тұрады.
- Оның аяқтары ірі және дөңгелек, табандарының асты қалың жүнмен жабылған. Сол себепті сілеусін қарда «шаңғы» сияқты жүреді, жұмсақ қарға батпай, жеңіл қозғалады.
- Қыста сілеусіннің іздерін көбінесе сусардың немесе шағын иттің іздерімен шатастырады, бірақ сілеусіннің іздері түзу әрі батыл болады.
- Бұл аң негізінен жалғыз өмір сүріп, өзге сілеусіндермен сирек кездеседі. Олжасына тығылып, тұтқиылдан шабуыл жасап, аң аулаудың шебері саналады.
- Сілеусін қоян, кеміргіштер, құстарды, кейбір аймақтарда бұлан немесе еліктердің төлін де аулайды. Сәтті аңшылықтан соң, бірнеше килограмм етті бірден жеп алады.
- Олжасыз қалған кезде сілеусін бірнеше күн бойы аш жүре алады. Табиғатта тамақ табу оңай болмағандықтан, бұл оның ағзасының бейімделгенін көрсетеді.
- Табиғатта сілеусіннің өмірі орта есеппен 10-15 жыл, ал хайуанаттар бағында кейбірі 20 жылға дейін өмір сүреді. Ұзақ өмір сүруі қорекке, климатқа және аурулар мен жаулардың болуына байланысты.
- Сілеусіннің балалары көктемде дүниеге келеді. Аналық аң арнайы паналау орнын дайындап, әдетте 2-4 бөлтірік туады, олар алғашқы апталарда толық ананың қарауында болады.
- Кішкентайлары көзін 10-14 күннен кейін ғана ашады, ал алғашқы дербес қимылдарын бір айға таяу жасында жасайды. Анасы балаларына орманда тіршілік ету мен аң аулауды үйретеді.
- Сілеусін – тек бір ғана түр емес, бірнеше түрге бөлінеді: еуразиялық, канадалық, ибериялық және қызыл сілеусін. Әрқайсысының жүн түсі, мөлшері және мекен ету аймағы әртүрлі.
- Ең сирек кездесетіні – ибериялық сілеусін, ол тек Пиреней түбегінде мекендейді. Бір кездері оның саны күрт азайып, жойылып кету қаупіне ұшыраған, бірақ қорғау шаралары арқасында популяциясы көбейе бастады.
- Канадалық сілеусін қатал климатқа тамаша бейімделген. Қалың жүні мен кең табаны арқасында суықта да қиындықсыз өмір сүреді.
- Табиғатта сілеусіннің басты жауы – адам мен ірі жыртқыштар, мысалы, қасқыр. Орманды кесу мен заңсыз аулау осы аңға үлкен қауіп төндіреді.
- Сілеусін бір секіргенде төрт метрге дейін ұша алады. Бұл қабілет олжасын қуып жетуге немесе тосын шабуыл жасауға мүмкіндік береді.
- Бұл жыртқыш сирек болса да, ағашқа шыға алады. Кей кездері ағаш басында тығылып, қоршаған ортаға бақылау жасайды.
- Сілеусін өте үнсіз жануар, әдетте дыбыс шығармайды. Оның даусын тек шағылысу кезінде немесе аумақ қорғауда естуге болады.
- Аналық сілеусін ұрпағына қауіп төнбейтін, қолайлы паналау орнын өте мұқият таңдайды. Кейде тастанды індерді немесе ағаш түбіндегі ұяларды пайдаланады.
- Сілеусін көзге түспегенімен, бір тәулікте 20 шақырымға дейін жол жүре алады. Ол қорек немесе жаңа баспана іздеп ұзақ қашықтықты еркін еңсереді.
- Түрлі халықтардың мифтерінде сілеусін ерекше күшке ие деп саналған. Көне аңыздарда оның көзі барлық құпияны көріп, тіпті жабық нәрсенің арғы жағын аңғара алады делінген.
- Сілеусіннің тырнақтары өткір әрі қажет кезде ішіне бүгіледі. Бұл қасиет аң аулауға, қорғануға және ағашқа өрмелеуге өте ыңғайлы.
- Сілеусін жақсы жүзеді, дегенмен суға сирек түседі. Қажет болған жағдайда өзен немесе шағын көлді еш қиындықсыз жүзіп өте алады.
- Қыста сілеусіндер кейде елді мекендерге жақындайды, өйткені мұнда олжаны оңай табуға мүмкіндік туады. Кейбірі тіпті үй жануарларына шабуыл жасауы мүмкін.
- Швейцария мен Австрия сияқты елдерде сілеусінді табиғатқа қайтару жобалары табысты жүзеге асырылуда. Бұл бағдарламалар жергілікті экожүйенің тепе-теңдігін қалпына келтіруге мүмкіндік береді.
- Сілеусіннің иіс сезуі де өте жақсы дамыған. Ол иіс арқылы басқа сілеусіннің немесе олжасының жақындағанын анықтай алады.
- Бұл жыртқыш ескі паналау орнынан аулақ жүреді, жыл сайын жаңа мекен табады. Бұл – жаулардан қорғану мен ұрпағын сақтау үшін қажет.
Табиғаттағы сілеусіннің өмірі өте алуан түрлі және күрделі. Бұл аң – орман мен таулы аймақтардың маңызды бөлігі, экожүйе үшін үлкен рөл атқарады. Сілеусін туралы көбірек білу арқылы адамдар оның табиғаттағы маңызын тереңірек түсіне алады. Қазіргі таңда жүргізіліп жатқан табиғат қорғау шараларының арқасында бұл ерекше жыртқыштың болашағы үміт күттіреді.
