Полярлы шұғыла – табиғаттағы ең ерекше әрі әсерлі құбылыстардың бірі. Бұл көрініс адамзаттың ежелгі дәуірінен бері қызығушылығын оятып, ақындарға, суретшілерге, саяхатшыларға шабыт сыйлап келеді. Шұғыла өзінің жарқын түстерімен, қиялға ерік беретін формаларымен және құпияға толы табиғатымен көрген жанды таң қалдырады. Көптеген халық оны табиғаттың кереметі санап, аңыз-әпсаналар шығарған. Полярлы шұғыла – ғылым үшін де аса маңызды, өйткені ол Жер атмосферасындағы түрлі процестерді түсінуге мүмкіндік береді.
- Полярлы шұғыланы негізінен Жердің магниттік полюстеріне жақын аймақтарда байқауға болады. Әдетте Арктика мен Антарктикада жиі көрінеді.
- Ғалымдар бұл құбылысты аурора деп атайды. Термин көне римдік таң құдайы Аврораның есімінен шыққан.
- Шұғыла Күн желінің Жердің магнитосферасымен әсерлесуінің нәтижесінде пайда болады. Зарядталған бөлшектер атмосфера молекулаларымен соқтығысып, жарық шығарады.
- Солтүстік жартышарда шұғыла «аурора бореалис» деп, оңтүстікте «аурора аустралис» деп аталады.
- Полярлы шұғыланың түсі биіктік пен атмосфера құрамына байланысты өзгереді. Жасыл түс жиі кездеседі, бірақ қызыл, көк, күлгін түстер де болады.
- Ең ашық шұғыла 80-200 шақырым биіктікте көрінеді. Жоғарыда қызыл реңк, төменде – жасыл және көк реңк жиі байқалады.
- Шұғыланың пішіні әртүрлі: жолақ, доға, тәж, шиыршық және жыпылықтаған дақтар түрінде болады. Кейде жылдам қозғалып, кейде баяу толқиды.
- Полярлы шұғыла Жерден ғана емес, басқа ғаламшарлардан да байқалады. Мысалы, Юпитер мен Сатурнда да шұғыла бар.
- Ежелгі заманда бұл құбылысты тылсым белгі деп санаған. Викингтер оны ұлы оқиғалар мен шайқастардың белгісі деп сенген.
- Эскимостар мен солтүстік халықтар шұғыланы аспанда би билеп жүрген ата-бабаларының рухы деп аңыз еткен. Кейбір мәдениеттер оны сәттілікпен, енді бірі апатпен байланыстырған.
- Орта ғасырларда шұғыла қорқыныш ұялатқан, оны жамандықтың белгісі санаған. Тек Жаңа дәуірде ғылыми тұрғыда зерттеу басталды.
- Солтүстік шұғыланың ғылыми сипаттамасын алғаш рет Галилео Галилей берген. Ол 1619 жылы бұл құбылысқа «аурора бореалис» атауын енгізді.
- Жарқыраған доғалар кейде мыңдаған шақырымға созылады. Кейде шұғыла көкжиек бойымен толықтай жайылып тұрады.
- Күн белсенділігі артқан жылдары шұғыла тіпті орта ендіктерде де көрінеді. Кейде оны Орталық Еуропа мен Қытайдан да байқаған.
- Кейде шұғыланы әлсіз дыбыстар – сықыр, уіл сияқты әуендер сүйемелдейді. Бірақ бұл дыбыстардың табиғаты толық зерттелмеген.
- Ғалымдар шұғыланың қарқыны Күн белсенділігінің 11 жылдық цикліне тәуелді екенін анықтаған. Циклдың шарықтау шегінде шұғыланы көру мүмкіндігі артады.
- Қазіргі заманғы құрылғылар шұғыланың қашан пайда болатынын дәл болжауға көмектеседі. Ғылыми станциялар Күн желі мен Жердің магнит өрісін бақылайды.
- Шұғыланың жалғасу уақыты бірнеше минуттан бірнеше сағатқа дейін созылуы мүмкін. Кейде бір түнде бірнеше рет көрінеді.
- Полярлы шұғыла жыл мезгіліне қарамай байқалса да, қысқы ұзақ әрі қараңғы түндерде жиі кездеседі.
- Полярлы аймақтар – Канада, Аляска, Норвегия, Финляндия және Исландия шұғыланы бақылауға ең қолайлы орындар саналады. Мұнда астротуризм бағытында арнайы турлар ұйымдастырылады.
- Полярлы шұғыланың қарқындылығын сипаттайтын халықаралық Kp-индекс шкаласы бар. Бұл астрономдар мен туристерге дұрыс уақыт таңдауға көмектеседі.
- Ғарыштан қарағанда шұғылалар полюс айналасында шеңбер тәрізді болады. Мұндай шеңберлерді «авроралды овал» деп атайды.
- Шұғыла кезінде пайда болатын электр тогы радиобайланысқа, электр желілеріне әсер етуі мүмкін. Тарихта күшті магнитті дауылдың салдарынан электр жүйесінде ақаулар болған.
- Кейбір жануарлар мен құстар шұғыланы бағдар ретінде пайдаланып, миграция бағытын өзгертеді.
- 1989 жылы Канададағы Квебек провинциясында күшті магниттік дауылдың салдарынан электр қуатының жаппай үзілуі орын алған. Бұл құбылыс тікелей полярлы шұғыланың әсерінен болған.
- Шұғыланы суретке түсіру үшін фотографтар ұзақ экспозиция қолданады. Тек солай түстер мен құрылымды анық көрсетуге болады.
- Қазіргі өнер мен мәдениетте аурора музыканттарға, суретшілерге, режиссерлерге шабыт сыйлайды. Көптеген туындыда бұл құбылыс басты образға айналған.
- Көптеген халық үшін полярлы шұғыла – табиғатпен үндестіктің, сиқыр мен жұмбақтың символы. Бұл құбылыс әлі күнге дейін зерттеушілерді таң қалдырып, тамсандырып келеді.
Полярлы шұғыланың сиқыры мен сырын ашу – ғылым үшін де, қарапайым адам үшін де қызықты әрі мәнді. Табиғаттың осы ғажайыбы Жердің қуаты мен сұлулығы туралы еске салады, бізді таңдандырып, жаңа ізденіске жетелейді. Полярлы шұғыла – табиғаттың ғажайыбы, жер атмосферасының бөлігі әрі мәдени мұра. Оны бір көрген адам бұл әсерді өмір бойы ұмытпайды.
