Табиғат әлемінде өз құрылымы мен сұлулығымен ерекшеленетін көптеген ғажайыптар бар. Солардың ішінде кристалдар ерекше орын алады. Олар керемет симметриясы, алуан түрлі формасы және бірегей қасиеттерімен танымал. Мұндай табиғи түзілімдер жер қойнауынан бастап, қар түйіршіктерінде, тұзда, тіпті адам ағзасында да кездеседі. Кристалдардың құрылымын зерттеу ғылыммен қатар өнер мен зергерлік шеберлікке де серпін беріп келеді. Төменде осы бір ерекше табиғи құбылысқа қатысты 30 қызықты дерек берілген. Әрқайсысы сіздің дүниетанымыңызды кеңейтіп, кристалдарға деген қызығушылықты арттыра түседі.
- Кристалдар сұйықтықтан, газдан немесе балқыған заттан молекулалардың белгілі бір ретпен түзілген торлы құрылымға бірігуі арқылы пайда болады. Бұл үдеріс кристалдану деп аталады. Ол табиғи жағдайда да, зертханалық ортада да жүруі мүмкін.
- Көпшілікке ең таныс кристалл – ас тұзы. Микроскоппен қарағанда оның дәлдікпен түзілген текше пішінді құрылымын көруге болады.
- Қант та кристалл түзеді, алайда оның формасы көбіне ұзынша болып келеді. Мысалы, ирис немесе карамель пісіргенде бұл үдерісті үй жағдайында бақылауға болады.
- Қар ұшқыны да мұз кристалынан түзіледі. Әрбір қар түйіршігі алтыбұрышты симметриялы және қайталанбас пішінге ие.
- Табиғаттағы ең қатты кристалл – гауһар тас. Оның ерекше торлы құрылымы көміртек атомдарының тығыз байланысынан тұрады.
- Графит пен гауһардың химиялық құрамы бірдей – екеуі де көміртектен тұрады. Бірақ кристалдық торларының әртүрлі болуы қасиеттерін түбегейлі өзгертеді.
- Мексикадағы үңгірлердің бірінде ұзындығы 10 метрден асатын селенит кристалдары табылған. Бұл – әлемдегі ең ірі кристалдардың бірі.
- Кварц кристалдары қысым әсерінен электр зарядын тудыра алады. Бұл құбылыс пьезоэлектрлік эффект деп аталады және ол сағат, микрофон және медициналық құрылғыларда қолданылады.
- Аметист – кварцтың темір қоспасы бар күлгін түсті түрі. Оның түсі бозғылттан қою күлгінге дейін әртүрлі болуы мүмкін.
- Кейбір кристалдар температура немесе жарыққа байланысты түсін өзгертеді. Бұл құбылыс термохромизм немесе фотохромизм деп аталады.
- Зергерлік тастар мен жартылай өткізгіштерді жасау үшін жасанды кристалдандыру әдісі қолданылады. Бұл табиғи үдерістерге ұқсас, бірақ әлдеқайда жылдам жүреді.
- Опалдың ішкі құрылымы ретсіз болғандықтан, ол кристалл болып саналмайды. Алайда оның ерекше опалесценциясы көз тартарлық көрініс береді.
- Адам ағзасында да кристалдар бар. Мысалы, тіс эмалі гидроксиапатит кристалдарынан құралған, бұл оған беріктік береді.
- Қаныққан тұз ерітіндісінен кристалдар бірнеше сағат ішінде өсіп шығуы мүмкін. Бұл мектеп тәжірибелерінде жиі қолданылады.
- Янтарь кристалл емес, қатайған шайыр болып табылады. Алайда оның құрамында кристалға ұқсас құрылымдар жиі кездеседі.
- Бирюза мен малахит жер асты суларындағы химиялық реакциялардың нәтижесінде түзіледі. Олар өздерінің ашық көгілдір және жасыл түстерімен белгілі.
- Кейбір кристалдар ультракүлгін сәуледе жарық шашады. Флюорит, кальцит және вилуит осындай қасиетке ие.
- Ертеде кристалдарға тылсым күш телінген. Адамдар олар аурудан қорғайды немесе рухани күш береді деп сенген.
- Кристалдардың симметриясына байланысты 7 негізгі жүйе бар. Олардың қатарына куб, тетрагон, триклин және басқа да пішіндер кіреді.
- Мұз да су молекулаларының кристалдық торда орналасуы арқылы түзіледі. Оның құрылымы температура мен қысымға байланысты өзгеруі мүмкін.
- Кремний кристалдары электроникада кеңінен қолданылады. Олар микрочип, транзистор және күн батареяларын жасауда маңызды рөл атқарады.
- Сұйық кристалдар қатты дене мен сұйықтық қасиеттерін біріктіреді. Олар дисплейлер мен экрандарда пайдаланылады.
- Агат – слоисті құрылымы бар микрокристалдық кварц. Оның өрнекті бетін табиғат өзі қалыптастырады.
- Зергерлік бұйымдарда жиі қолданылатын цирконий кристалдары жасанды жолмен жасалады. Олар гауһарға ұқсайды, бірақ әлдеқайда арзан.
- Кейбір кристалдар миллиондаған жылдар бойы өседі. Мұндай баяу өсу олардың күрделі құрылымын және мінсіздігін түсіндіреді.
- Кристалдардың пішіні ине, призма немесе жұлдыз тәрізді болуы мүмкін. Бұл олардың молекулалық тор құрылымына байланысты.
- Микродүниеде кристалдар зат құрылымын зерттеуге үлкен үлес қосады. Олар арқылы физика мен химияда көптеген заңдылықтар ашылды.
- Кристалдар тек ғылым мен зергерлік салада ғана емес, құрылыс, медицина, косметика және оптикада да кеңінен қолданылады.
- Олар жарықты жұту, шағылдыру және сындыру арқылы әртүрлі оптикалық эффект береді. Бұл оларды линза, сүзгі және оптикалық жабдықтарға қажетті етеді.
- Үй жағдайында тұз немесе қанттан кристалл өсіруге болады. Бұл үдеріс қызықты ғана емес, сонымен қатар табиғи құбылысты тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Кристалдар – бізді қоршаған әлемнің ғажайып әрі күрделі бөліктерінің бірі. Олар тек әсемдік емес, сонымен қатар ғылым мен технологияның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Осы құрылымдар арқылы біз табиғаттың үйлесімділігі мен ішкі тәртібін танимыз. Кристалдар бізге материя мен энергияның шексіз мүмкіндіктерін ашып береді.
