Солтүстік Американың Ұлы көлдері туралы 28 қызықты дерек

Табиғат өзінің ауқымымен, әртүрлілігімен және үйлесімімен әрдайым таңғалдырады. Су айдындары – климатқа, экономикаға және экологияға әсер ететін ең маңызды табиғи нысандардың бірі. Солардың қатарында АҚШ пен Канада шекарасында орналасқан Ұлы көлдер жүйесі ерекше орын алады. Бұл алып тұщы су қоймалары миллиондаған адамның өміріне ықпал етіп, табиғаттың қайталанбас құбылыстарының біріне айналды. Олардың айналасында қалалар бой көтеріп, өндірістік және көлік инфрақұрылымдары дамыды. Төменде осы ғажайып табиғи жүйе туралы қызықты әрі сирек кездесетін 28 дерек ұсынылады.

1. Ұлы көлдер бес жеке су қоймасынан тұрады, олардың әрқайсысы өзіндік ерекшеліктерге ие және бірігіп әлемдегі ең ірі тұщы су жүйесін құрайды.
2. Мичиган, Жоғарғы, Гурон, Эри және Онтарио көлдері өзара өзендер мен бұғаздар арқылы жалғасып, 244 мың шаршы шақырымнан астам аумақты қамтитын бірыңғай су желісін қалыптастырады.
3. Бұл су айдындары Жер бетіндегі мұзсыз тұщы судың шамамен 20 пайызын қамтиды, бұл оларды миллиондаған адам үшін стратегиялық ресурсқа айналдырады.
4. Мичиган көлі ғана толықтай АҚШ аумағында орналасқан, ал қалған төртеуі Канадамен шекара бөлісіп, халықаралық қарым-қатынаста маңызды рөл атқарады.
5. Жоғарғы көлі ауданы жағынан Жер шарындағы ең үлкен тұщы көл болып саналады, оның беткі көлемі 82 мың шаршы шақырымнан асады.
6. Ең тереңі де осы Жоғарғы көлі, кей жерлерде тереңдігі 400 метрден асып, ерекше теңіз тіршілігі мен ғылыми зерттеулерге жағдай жасайды.
7. Онтарио көлі ауданы жағынан ең шағыны, бірақ оның маңызы зор, өйткені ол қалған көлдердің суын қабылдап, Атлант мұхитына әкелетін Әулие Лаврентий өзенімен жалғасады.
8. Бұл көлдердің жағалауын АҚШ-тың сегіз штаты мен Канаданың Онтарио провинциясы шайып өтеді, бұл оларды көлік, балық шаруашылығы және туризм салаларында маңызды етеді.
9. Ұлы көлдер шамамен 10 мың жыл бұрын соңғы мұз дәуірінің нәтижесінде мұздықтардың қозғалысы мен еруінен пайда болған.
10. Бұл аймақтарда жүздеген кемелер апатқа ұшыраған, әсіресе Жоғарғы және Гурон көлдерінде, сондықтан олардың түбінде көптеген тарихи кеме қалдықтары бар.
11. Көлдердегі кеме қозғалысы арнайы шлюздер мен арналар арқылы реттеледі, олардың ішіндегі ең ірісі – Жоғарғы мен Гурон көлдерін байланыстыратын Су-Сент-Мари каналы.
12. Қыста көлдердің көп бөлігі мұз басады, бұл кеме қатынасына әсер етеді, алайда мұздың қалыңдығы әр көлге және ауа райына байланысты әртүрлі болады.
13. Эри көлі тайыз және дауылды болуы себепті кіші кемелер үшін қауіпті су айдыны болып саналады.
14. Бұл су жүйесі миллиондаған тұрғынға қызмет етеді және Чикаго, Торонто, Кливленд, Милуоки сынды ірі қалаларды ауыз сумен қамтамасыз етеді.
15. Көл жағалауларында ондаған ұлттық парктер мен қорықтар орналасқан, онда сирек кездесетін жануарлар мен ерекше өсімдіктер мекендейді.
16. Ұлы көлдердің экожүйесі теңіз шаяны мен зебра мидиясы сияқты бөгде түрлердің енуіне осал, бұл жергілікті табиғи тепе-теңдікке қауіп төндіреді.
17. Әр көл ағын жылдамдығы, тұздылығы, су мөлдірлігі және жағалау құрылымы жағынан өзінше ерекше.
18. Көлдердің беткі булануының әсерінен жергілікті климат өзгеше қалыптасады және қыста «көлдік қар» деп аталатын құбылыс пайда болады.
19. ХХ ғасырдағы урбанизация мен индустриялану экологияға едәуір зиян келтірді, бірақ 1970-жылдардан бастап су сапасын қалпына келтіру жұмыстары жүргізілуде.
20. Бұл аймақтарда балық аулау спорттық және кәсіптік деңгейде кең таралған, жыл сайын мыңдаған балықшы көлдерге келеді.
21. Кейбір жағалауларында Индиана-Дюнс сияқты құм жоталары кездеседі, олар шөл даланы еске түсіреді.
22. Барлық бес көлдің жиынтық жағалау ұзындығы 17 мың шақырымнан асады, бұл көптеген теңіз жағалауы бар елдердің жағалауынан ұзын.
23. Соңғы жылдары климаттың әсерінен су деңгейі айтарлықтай өзгеріп отыр, бұл кемелер қозғалысына, жағалау эрозиясына және инфрақұрылымға әсер етуде.
24. Көлдер құстардың маусымдық көшуіне де әсер етеді, ондаған түрдің көші-қоны осы аймақ арқылы өтеді, олардың қатарында үйректер, шағала мен аққулар бар.
25. Көл жағалауларында бұрынғы дәуірлерде үндістер өмір сүріп, олар бұл суларды қасиетті санап, өмір сүрудің көзі ретінде қарастырған.
26. 1959 жылы Әулие Лаврентий су жолының ашылуымен мұхиттық кемелер ішкі көл порттарына дейін жүзе бастады, бұл сауда байланыстарын кеңейтті.
27. Ұлы көлдер тек көлік артериясы ғана емес, сонымен қатар суретшілерге, ақындарға және композиторларға шабыт көзі болған табиғи бейнелер жүйесі.
28. Көлдерді қорғауға арналған экологиялық және білім беру ұйымдары жастар мен жергілікті қауымдастықты тарту арқылы тұрақты табиғатқа баулуға атсалысып келеді.

Ұлы көлдер жүйесі тек Солтүстік Америка үшін ғана емес, бүкіл әлем үшін экологиялық, экономикалық және мәдени тұрғыдан маңызды. Бұл табиғи байлықты зерттеу арқылы біз табиғат пен адам арасындағы байланысты тереңірек түсінеміз. Ал болашақ осы су қоймаларын сақтау мен ұқыпты пайдалануға тікелей байланысты. Ұлы көлдер – табиғаттың ұлы аманаты.