Көлдер әрқашан табиғаттың ерекше бұрыштары болып саналады, мұнда сұлулық, биоәралуандық байлығы және адамдар үшін мәдени маңыз тоғысады. Орталық Азиядағы ең ірі су айдындары қатал климатымен қатар қайталанбас табиғи құбылыстарымен ерекшеленеді. Мұндай жерлерде экожүйелердің сирек үйлесімін көруге, сондай-ақ өзгеше географиялық құбылыстарға куә болуға болады. Евразиядағы ең қызықты көлдердің бірі – Қазақстандағы Балқаш көлі. Бұл су айдыны талай сырдың иесі, қарама-қайшылығымен таңғалдырады әрі аймақ үшін орасан рөл атқарады. Ол жайлы ондаған ғажайып дерек айтуға болады, олардың әрқайсысы оның табиғаты мен тарихын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
- Балқаш Қазақстанның оңтүстік-шығысында орналасқан және Каспийден кейінгі елдегі екінші ірі көл болып саналады. Оның батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 600 километрден асады.
- Көлдің ауданы 16 мың шаршы километрден артық, бұл тұтас бір еуропалық елдің көлемімен салыстыруға келеді. Осындай ауқым оның ғарыштық суреттерден айқын көрінуіне себеп.
- Ерекшелігі – көлдің екіге бөлінуі: батыс бөлігі тұщы, ал шығысы тұзды. Бұл қасиеті Балқашты әлемде теңдесі жоқ су айдынына айналдырады.
- Батыс бөлігі негізінен Іле өзенімен толығып отырады. Ол мол тұщы су әкелгендіктен, мұнда балық пен өсімдіктерге қолайлы орта қалыптасқан.
- Шығыс бөлігі тайыздау әрі тұзды болғандықтан, мұндағы флора мен фауна құрамы өзгеше. Тек минералдануға төзімді түрлер ғана тіршілік ете алады.
- Екі бөлікті Узын-Арал бұғазы бөліп тұр, оның ені кей жерде небәрі 4 километр шамасында. Бұл тар мойнақ су алмасуына айтарлықтай ықпал етеді.
- Балқаштың тереңдігі аса үлкен емес, ең көп дегенде 26 метрге жетеді. Орташа тереңдігі 6 метр шамасында, бұл оны климат өзгерісіне тәуелді қылады.
- Көл тұйық су айдыны саналады, яғни одан өзге өзендерге немесе теңіздерге су ағып шықпайды. Су деңгейін негізінен булану реттейді.
- Балқаш күн батқандағы әсем көріністерімен танымал, су беті алтын мен қызғылт реңге боялады. Мұндай көріністер суретшілер мен фотографтарға шабыт сыйлаған.
- Ерте замандарда көл маңы көшпелі тайпалардың қонысы болған. Мұнда малшылар, аңшылар мен Жібек жолы бойымен жүрген саудагерлер аялдаған.
- Жағалауларында мыс пен өзге пайдалы қазбалардың кен орындары бар. Әсіресе Балқаш кен-металлургия комбинаты аймақтың индустриалды даму нышанына айналды.
- Көлдің стратегиялық маңызы зор, ол оңтүстік-шығыс Қазақстандағы суармалы егіншілік пен шаруашылықты қамтамасыз етеді. Онсыз ауыл шаруашылығын дамыту мүмкін болмас еді.
- Мұнда ондаған балық түрі мекендейді, олардың қатарында көксерке, сазан және шортан бар. Балық аулау жергілікті халық үшін маңызды кәсіп болып қала береді.
- Экологтар Балқаштың антропогендік қысымға қатты ұшырағанын атап өтеді. Соңғы онжылдықтарда су деңгейі төмендеп, экожүйеде айтарлықтай өзгерістер байқалды.
- Негізгі құймасы – Іле өзені Қытайдан бастау алады. Сондықтан трансшекаралық ынтымақтастық су теңгерімін сақтау үшін аса маңызды.
- Аумағы жағынан Балқаш Еуропадағы көптеген әйгілі көлдерден үлкен. Ол, мысалы, Ладога мен Женева көлінен ірі.
- Аймақтың климаты тым континенталды болғандықтан, қыста көлдің беті қалың мұзбен қатады. Мұздың қалыңдығы кейде 70 сантиметрден асады.
- Жазда батыс бөліктегі су 28 градусқа дейін жылиды, бұл туристерді тартады. Шығыс жағы тұздылығына байланысты баяуырақ жылынады.
- Көл суының химиялық құрамы бөлікке байланысты өзгереді. Кейбір жерлерінде оны тазартқан соң ішуге болады, ал кей жерлерінде тек техникалық мақсатқа жарамды.
- Жағалауында бірнеше елді мекен орналасқан, ең ірісі – Балқаш қаласы. Ол 1937 жылы өндірістік орталық ретінде құрылған.
- Көлде көптеген құс түрлері ұялайды, олардың ішінде пеликандар, көкқұтан мен бакландар бар. Кейбір жерлері нағыз орнитологиялық мекенге айналған.
- Балқашты қоршаған шөлейт пен дала оны ерекше контрастты етеді. Су айдыны мен қуаң ландшафттың үйлесімі пейзажды айрықша әсерлі қылады.
- Балқаш ежелгі қытай жылнамаларында аталған. Бұл оның Орталық Азия халықтары үшін тарихи маңызын көрсетеді.
- Туристер Балқашты балық аулау мен жағажайлық демалысты қатар өткізуге ыңғайлы орын деп бағалайды. Таза ауа мен кең жағалаулар оны отбасылық сапарлар үшін тартымды етеді.
- ХХ ғасырда көлдің су деңгейі бірнеше рет күрт төмендеген. Негізгі себеп – Іле суын егіншілікке шамадан тыс пайдалану деп саналған.
- Соңғы жылдары ғалымдар мен билік Балқашты сақтауға бағытталған шараларды белсенді талқылап келеді. Бағдарламаларға су ағынын бақылау, экологиялық мониторинг және ластануды азайту кіреді.
- Көл табиғи байлық қана емес, мәдени құндылыққа да ие. Ол әндерде жырланған, аңыздарда көрініс тапқан және қазақ халқының төзімділігінің нышанына айналған.
Бұл деректер Балқаштың қаншалықты сан қырлы екенін көрсетеді. Ол бір мезгілде тіршіліктің қайнары, экономикалық әрекеттің ошағы әрі мәдени рәміз болып отыр. Оның байлығы мен тепе-теңдігін сақтау Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл аймақ үшін маңызды міндетке айналды. Болашақта табиғи ресурстарды орынды пайдалану Балқаштың келешек ұрпаққа да өз сұлулығын сақтап жеткізуіне ықпал етеді.
