Жер бетіндегі табиғи нысандардың әрқайсысы өзіндік ерекшелігімен құнды. Солардың бірі әрі бірегейі – Каспий теңізі. Бұл атауы «теңіз» болғанымен, географиялық жағынан ол тұйық көл болып есептеледі. Аумағы мен тереңдігі жағынан дүниежүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны саналатын Каспий – табиғи байлықтарға, тарихи оқиғаларға және экологиялық маңызға толы мекен. Оның географиялық орналасуы, биологиялық әртүрлілігі және шаруашылықтағы орны ғылым мен қоғам назарын үнемі аударып келеді. Төменде осы бір айрықша су қоймасы жайлы ең қызықты 29 дерек келтірілген.
- Каспий теңізі – Жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Оның ауданы 370 мың шаршы шақырымнан асады, бұл оны әлемдегі ең ірі көлге айналдырады.
- Бұл су айдыны мұхитпен жалғаспаған. Яғни, теңіз атауына қарамастан, ол толығымен оқшауланған су жүйесі болып табылады.
- Атауы ежелгі каспийлер тайпасынан шыққан. Бұл халық ежелде теңіздің оңтүстік-батыс жағалауында өмір сүрген.
- Каспий бес елдің жағалауын шайып жатыр. Олар – Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Түрікменстан және Иран.
- Теңіз деңгейі тұрақты емес. Соңғы жүз жыл ішінде ол бірнеше рет көтеріліп, кейіннен төмендеген.
- Ең негізгі су көзі – Жайық емес, Еділ өзені. Каспийге құятын судың 80 пайыздан астамы осы өзен арқылы келеді.
- Су тұздылығы әр өңірде әртүрлі. Солтүстігіне қарағанда оңтүстігінде тұз көбірек, осыған байланысты теңіз фаунасы да аймақтарға байланысты өзгеріп отырады.
- Осетра тұқымдас балықтардың бірнеше түрі осында тіршілік етеді. Белуга мен сүйрік – қара уылдырығы үшін аса бағалы.
- Теңізде көптеген шығанақ пен қойнау бар. Соның ішінде Маңғышлақ және Қара-Бұғаз-Көл шығанақтарының маңызы ерекше.
- Ең терең жері 1000 метрден асады. Бұл көрсеткіш оны әлемдегі ең терең көлдердің қатарына қосады.
- Теңіз түбінде мол мұнай мен газ қоры бар. Бұл оны энергетика саласында стратегиялық аймаққа айналдырады.
- Мұнда тек осы аймаққа тән жануарлар мен өсімдіктер тіршілік етеді. Көптеген эндемик түрлер тек Каспийде ғана кездеседі.
- Су бетінде күшті дауылдар жиі болады. Әсіресе күз бен қыс мезгілдерінде толқындардың биіктігі бірнеше метрге жетуі мүмкін.
- Каспийге құятын өзен көп, бірақ ешқайсысы одан шықпайды. Бұл теңізді гидрологиялық жағынан бірегей су айдыны етеді.
- Жағалаудағы климат әртүрлі. Солтүстігінде континенталды, оңтүстігінде субтропикалық сипатта.
- Теңіз маңында бірнеше шипажай орналасқан. Ақтау мен Баку сынды қалаларда жазғы туризм кеңінен дамыған.
- Экологияға қатысты мәселелер де бар. Өндіріс пен мұнай өндіру салдарынан судың ластануы мен тіршілік ортасының бұзылуы байқалады.
- Каспий арқылы жүк тасымалы жолға қойылған. Бұл аймақ Еуропа, Орта Азия мен Иран арасындағы саудада маңызды рөл атқарады.
- Қара-Бұғаз-Көл кезінде жеке су қоймасы болған. ХХ ғасырда ол тартылып кеткенімен, кейіннен су деңгейі қайта көтеріле бастады.
- Құстардың маусымдық көшу жолы осы жерден өтеді. Көктем мен күзде жүздеген түр осында аялдайды.
- Теңіз суында көптеген минералдар мен тұздар бар. Олар өнеркәсіп пен медицинада қолданылады.
- Мұнда баламалы энергия көздері дамып келеді. Жел мен күн станцияларының құрылуы экологияға оң әсер етуде.
- Тарихи кезеңдерде Каспий әскери мақсатта қолданылған. Мәселен, парсы және орыс әскерлері оны жаулап алу үшін пайдаланған.
- Ұлы Жібек жолының бір тармағы теңіз арқылы өткен. Бұл сауда керуендері үшін маңызды бағыт болған.
- Ғылыми зерттеулер XIX ғасырдан бастап жүргізіліп келеді. Геология, климат және биоәртүрлілікке қатысты маңызды деректер жиналуда.
- Теңіз суының кейбір бөліктері емдік қасиетке ие. Тұзды балшықтар мен минералды құрамдар ревматизм мен тері ауруларына пайдалы.
- Халық арасында бұл теңізге қатысты аңыздар мен наным-сенімдер көп. Ол ежелден құпиялы әрі киелі орын саналған.
- Жағалаудың кейбір аумақтары қорық ретінде қорғалады. Бұл экожүйені сақтау үшін қажет.
- Каспийдің құқықтық мәртебесі ұзақ уақыт анықталмаған болатын. Тек 2018 жылы бес мемлекет конвенцияға қол қойып, ортақ ережелер қабылдады.
Каспий теңізі – тек географиялық нысан ғана емес, ол экономикалық, тарихи және экологиялық тұрғыдан да аса маңызды аймақ. Оның ерекшеліктері мен байлығын зерттеу – болашақ ұрпаққа құнды ақпарат қалдырудың бір жолы. Табиғаттың бұл ғажайып нысаны бізді үнемі таңғалдырып келеді және әлі де ашылмаған сырлары көп. Каспий туралы білген сайын оның маңызын тереңірек түсінуге мүмкіндік туады.
