Табиғат апаттары адамзат үшін әрдайым үрей мен қызығушылық тудырады, өйткені олар Жердің құдіретін және өзгермелі күшін көрсетеді. Табиғи апаттардың ішінде цунамидің орны бөлек, ол тосыннан келіп, орасан зор зардап әкелуімен ерекшеленеді. Бұл құбылыс тарихта талай рет қайғылы оқиғаларға себеп болып, тіпті жағалаудағы елдердің келбетін өзгерткен. Бірақ көпшілік цунамидің қалай пайда болатынын, оның ерекшелігін және оған қатысты ерекше деректерді біле бермейді. Осы мақалада цунамидің табиғатын түсінуге көмектесетін қызықты мәліметтер жинақталған.
- «Цунами» сөзі жапон тілінен аударғанда «бухтадағы үлкен толқын» деген мағына береді. Бұл табиғи құбылыс Жапонияда ерекше жиі байқалады.
- Цунамидің негізгі себебі – су астындағы жер сілкінісі. Сондай-ақ жанартау атқылауы, көшкін немесе метеориттің түсуі де цунамиді тудыруы мүмкін.
- Цунами толқындары ашық теңізде сағатына 800 километрге дейін жетеді. Мұндай жылдамдықта толқындар биіктігі шамамен 30–50 сантиметр ғана болып көрінеді.
- Жағалауға жақындағанда толқын баяулап, биіктігі күрт өседі. Бұл оның жойқын күшін түсіндіреді.
- Ең үлкен цунамилердің биіктігі 30 метрден асады. Мұндай алып толқындар жағалаудағы қалаларды толықтай қиратуы мүмкін.
- Цунамидің жақындағанын алғаш болып теңіздің бірден шегінуінен байқауға болады. Судың кенеттен ондаған немесе жүздеген метрге кері қайтуы күмән туғызады.
- Цунами әдетте бірнеше толқыннан тұрады. Әр толқынның арасы бірнеше минуттан сағатқа дейін созылады.
- Кей цунамилер адам қоныстанбаған аймақтарға соғып, байқалмай өтеді. Мұндай толқындар зиян тигізбейді.
- Ең апатты цунами 2004 жылы Үнді мұхитында болды. Бұл апатта 14 елде 230 мыңнан астам адам қаза тапты.
- Цунамидің әсерінен су ғана емес, қатты ағыс та пайда болады. Ағыс көліктерді, үйлерді, тіпті кеме мен қайықтарды да құрлыққа ала кетеді.
- Көптеген жануарлар апат алдында қауіпті ерте сезіп, қауіпсіз аймаққа қашады. Бұл – табиғаттың ерекше құпиясы.
- Цунами теңіз бен мұхитта ғана емес, үлкен көлдерде де болуы мүмкін. Мұндай оқиғалар Солтүстік Америка мен Швейцарияда тіркелген.
- Цунами туралы ең көне мәліметтер Жапония, Грекия, Индонезия халықтарының мифтерінде, жылнамаларында кездеседі.
- Екінші дүниежүзілік соғыста цунамиді құпия қару ретінде қолдану әрекеттері болған. Тіпті жасанды толқындар жасау тәжірибелері жүргізілген.
- Жойқын цунамиден кейін жағалау сызығы, аралдар мен лагуналар өзгеруі мүмкін. Кейде бүтіндей аралдар жоғалады.
- Ғалымдар цунамиді алдын ала анықтау үшін теңіз түбіне арнайы датчиктер орнатады. Мұндай жүйелер дер кезінде халықты эвакуациялауға мүмкіндік береді.
- Жапония мен басқа да қауіпті аймақтарда цунамиден қорғану үшін арнайы дуалдар мен бөгеттер салынады.
- Цунамиден кейінгі су ластанып, қауіпті болып кетеді. Табиғи апаттан соң суды тазарту мен қалпына келтіру қажет.
- Апаттан соң жұқпалы аурулар көбейеді. Оның себебі – судың ластануы мен инфрақұрылымның бұзылуы.
- Кей цунамиді тек бірнеше минут бұрын ғана болжауға болады. Көп жағдайда эвакуацияға уақыт аз қалады.
- Гавай аралдарында арнайы цунами ескерту орталығы жұмыс істейді. Ол бүкіл әлемдегі сейсмикалық белсенділікті бақылайды.
- Көп елдің мәдениетінде цунами стихия мен қайғының символына айналған. Бұл құбылыс сурет, әдебиет, кино өнерінде көрініс тапқан.
- Кейде «қос цунами» болады – екі жақтан келген толқындар жағалауда соқтығысып, қирату әсерін арттырады.
- Микроцунами – биіктігі 1 метрден аспайтын, адамдар үшін қауіпті емес, бірақ ғалымдарға қызық табиғи құбылыс.
- Күшті цунамиден соң кейбір жағажайларда жаңа лагуналар мен көлдер пайда болады.
- Цунамиден ең көп зардап шегетін аймақтар – Азияның Тынық мұхиты жағалауы, Океания аралдары, Американың батыс жағалауы.
- Кейбір цунамилер ірі су тасқынын, қала мен ауылды жаппай су басуын тудырады. Мұндай апаттан соң инфрақұрылымды қалпына келтіруге жылдар кетеді.
- Ғылым мен технология дамыса да, цунамиді толықтай болдырмау мүмкін емес. Бірақ ескерту жүйелерінің дамуы адам өмірін сақтау мүмкіндігін едәуір арттырды.
Цунами – табиғаттың ең қауіпті әрі тосын құбылыстарының бірі. Зерттеулер мен заманауи технологиялар шығынды азайтса да, табиғаттың құдіреті шексіз екенін естен шығармауымыз керек. Цунамиді тану – адам өмірінің қадірін ұғынуға және табиғатпен келісімде өмір сүруге шақырады.
