Мазмұны
Күнделікті өмірде адамдар дүкендегі бағаларды, жалақы мен салықтарды, түрлі қызмет түрлерін байқайды, бірақ олардың қалай өзара байланысатынын әрдайым түсіне бермейді. Экономика – бізді барлық жерде қоршап тұрған күрделі әрі маңызды жүйе. Оның негізгі қағидаларын білу – жеке қаржыңызды дұрыс басқаруға, өмірдегі маңызды шешімдерді саналы түрде қабылдауға көмектеседі. Көп жағдайда экономикалық ұғымдар түсініксіз көрінуі мүмкін, алайда қарапайым мысалдар арқылы олардың мәнін ашуға болады. Бұл мақалада экономиканың қалай жұмыс істейтіні және оның әр адамға не үшін маңызды екені қарастырылады.
Экономикалық жүйенің негіздері
Экономиканың басты мәні – адамдар мен мемлекеттердің шектеулі ресурстар аясында өз қажеттіліктерін қанағаттандыруға ұмтылуы. Барлық адам бірден бәріне қол жеткізе алмайды, сондықтан таңдау жасап, басымдық беру қажет болады.
- кез келген қажеттілік адамның сұранысынан басталады;
- тауар мен қызмет өндіруге ресурстар қажет;
- барлық ресурс – шектеулі;
- қалағаныңа қол жеткізу үшін кей нәрседен бас тартуға тура келеді;
- дәл осы үдерістер экономикалық қарым-қатынастардың негізін қалайды.
Мысалы, адам дүкенге барып, белгілі бір затқа ақша жұмсайды, ал өндіруші осы арқылы табыс табады. Мемлекет заңдар мен салық жүйесін қолдана отырып, осы байланыстарды реттейді. Бұл қарым-қатынас – қоғамдағы тауар алмасу мен ақша айналымының негізі.
Тауар мен қызмет қалай жасалады
Кез келген игілік өндірісі түрлі қатысушылардың күш-жігерін қажет етеді. Оған зауыттар мен фабрикалар ғана емес, қарапайым қызмет көрсетуші адамдар да кіреді.
- Алдымен белгілі бір тауарға немесе қызметке сұраныс туындайды. Мысалы, нанға сұраныс болса, оны өндіру міндеті пайда болады.
- Одан соң қажетті ресурстар жинақталады. Нан үшін – ұн, ашытқы, су, наубайханашының еңбегі мен арнайы құрал-жабдық қажет.
- Кейін өндірістің өзі жүзеге асады. Бұл кезеңде технология, жұмысшылардың біліктілігі және еңбек ұйымы маңызды.
- Өндірілген өнім нарыққа шығарылады. Тұтынушы оны дүкеннен немесе онлайн платформа арқылы сатып алады.
- Түскен қаражат жұмысшылардың жалақысын төлеуге, жаңа шикізат алуға және бизнесті дамытуға жұмсалады.
- Бұл айналым үздіксіз қайталанып отырады, осылайша қоғамның қажеттілігін өтейді және экономикалық өсімге жол ашады.
- Өнім сұранысқа ие болса, бизнес дамып, жаңа жұмыс орындары ашылады, пайда көбейеді.
- Ал сұраныс азайған жағдайда компания жаңа шешімдер іздейді немесе өнім түрін өзгертеді.
Бұл қағида ауыл шаруашылығынан бастап, заманауи технологияларға дейінгі кез келген салада қолданылады. Тауар мен қызмет өндіру – қоғам дамуының іргетасы.
Ақша мен айырбастың рөлі
Қазіргі заманда экономиканы ақша жүйесінсіз елестету мүмкін емес. Ақша – тауар мен қызмет алмасуда, құнды сақтауда және өлшеуде әмбебап құрал.
- ақша арқылы тауар мен қызметті оңай әрі ыңғайлы алмасуға болады;
- жиналған қаржыны болашақта ірі заттар алуға сақтауға мүмкіндік бар;
- мемлекет ақша айналымын қадағалайды, бұл инфляцияны болдырмауға көмектеседі;
- банктер мен қаржы ұйымдары операцияларды жеңілдетеді;
- инвестиция компаниялардың дамуына, жаңа технология енгізуіне жол ашады.
Егер ақша болмаған жағдайда адамдар тауарды тауарға тікелей айырбастауға мәжбүр болар еді, бұл қоғам дамуын күрделендіреді және шектейді.
Бағаға не әсер етеді
Тауар мен қызметтің құнын анықтайтын бірнеше негізгі фактор бар. Нарықтық механизмдер сұраныс пен ұсыныстың теңгерімін реттейді.
- Сұраныс пен ұсыныс. Егер тауарды көп адам алғысы келсе, бірақ ол аз болса – баға көтеріледі. Ал тауар жеткілікті болса, бағасы арзандайды.
- Өндірістің өзіндік құны. Бағаға шикізаттың құны, жұмысшылардың жалақысы мен салықтар әсер етеді.
- Нарықтағы бәсекелестік. Бір тауарды бірнеше компания ұсынса, бағасын төмендетіп, тұтынушыны тартуға тырысады.
- Мемлекеттік реттеу. Мемлекет салық, акциз немесе субсидия енгізу арқылы бағаға ықпал етеді.
- Сыртқы факторлар. Мысалы, ауа райының қолайсыздығы немесе жаһандық экономикадағы өзгерістер өнімнің бағасына әсер етеді.
- Валюта бағамы. Валюта бағамы ауытқыса, импорттық тауар қымбаттауы немесе арзандауы мүмкін.
- Халықтың күтімі. Егер қоғамда белгілі бір тауар тапшылығы болады деп болжанса, бағалар алдын ала өсе бастайды.
Бағаның қалай қалыптасатынын білу – дұрыс сатып алу шешімін қабылдауға және қаржыны тиімді жұмсауға көмектеседі.
Экономика әр адам өмірінде
Экономикалық процестер кез келген отбасыға әсер етеді, тіпті егер олар жеке кәсіппен айналыспаса да. Үй бюджетін жоспарлау, жинақ жасау, несие рәсімдеу немесе демалысты ұйымдастыру – барлығы экономикалық шешімдердің көрінісі.
- жеке бюджетті жоспарлау қажетсіз шығыннан қорғайды;
- бағаларды салыстыру – тиімді әрі үнемді таңдау жасауға көмектеседі;
- кіріс пен шығысты дұрыс жоспарлау қаржылық тұрақтылық береді;
- несие мен жинақ ірі мақсаттарға жетуге мүмкіндік береді;
- саналы тұтыну әдеті жауапты өмір салтын қалыптастырады.
Экономиканың қарапайым қағидаларын қолдана білу – өмір сапасын жақсартып, қаржылық тәуекелден сақтайды.
Экономика – күрделі ғылым емес, әр адамның күнделікті өміріне тікелей қатысы бар жүйе. Ол – өндіру, айырбас, бөлу және тұтыну үдерістерінің жиынтығы. Оның негізгі заңдылықтарын түсіну қазіргі қоғамда дұрыс шешім қабылдауға, ресурстарды ұтымды пайдалануға көмектеседі. Экономиканың қалай жұмыс істейтінін білу – күнделікті мәселелерді шешуге және болашақты дұрыс жоспарлауға жол ашады. Әр адам бұл қағидаларды игере отырып, жеке әл-ауқатын жақсарта алады. Экономика туралы неғұрлым көп білсеңіз, өмірдің кез келген жағдайында сенімді әрі табысты боласыз.
