Мазмұны
Адам баласы бала кезінен бастап түрлі ақпаратпен таныса бастайды. Бұл мәліметтер біртіндеп оның айналадағы әлемге деген көзқарасын, ойлау жүйесін және ішкі сенімдерін қалыптастырады. Сол ақпарат көздерінің ішінде кітаптың алатын орны ерекше. Жай ғана оқиға баяндаудан бөлек, көркем мәтін сезімді оятып, ойға ой қосып, адамды тереңге жетелейді. Кітаптар арқылы адам өзінің өмірге деген қатынасын қайта қарап, құндылықтарын жаңаша түсіне бастайды. Бұл – тұлғаның дамуына тікелей әсер ететін маңызды құбылыс.
Кітаптың санаға әсер ету тетіктері
Кітаптың адам санасына әсері күрделі әрі көпқырлы. Кейде бұл әсер бірден байқалмаса да, ұзақ уақыт бойы сана түкпірінде жұмыс істеп, адамның өміріне нақты өзгеріс әкелуі мүмкін.
Мұндай әсер келесі факторлар арқылы жүзеге асады:
- ой тудыратын мазмұн мен идеялардың берілуі;
- эмоционалды жақын кейіпкерлердің болуы;
- жеке өмірлік тәжірибемен үндесетін сюжеттер;
- көркем бейнелер мен ассоциациялар арқылы әсер ету;
- тілдік стиль мен авторлық интонацияның әсері;
- тарихи немесе мәдени контексттің танымды кеңейтуі;
- философиялық немесе моральдық сұрақтардың көтерілуі;
- кейіпкерлермен өзін салыстыру мүмкіндігі;
- сөздік қор мен тіл байлығын дамытуы;
- түрлі мінез-құлық үлгілерін көз алдына елестетуге мүмкіндік беруі.
Осы тетіктер бірігіп, оқырманды терең ойлауға және өзіндік пікір қалыптастыруға жетелейді.
Кітап тұлғада не қалыптастырады
Кітап тек білім көзі ғана емес, сонымен бірге ішкі диалогты дамытатын, терең толғанысқа итермелейтін құрал. Ол адамның өмірге деген көзқарасын, өзге адамдармен қарым-қатынасын және ішкі сенімін түбегейлі өзгерте алады.
Кітап арқылы дамитын дүниетанымдық бағыттар төмендегідей:
- Сын тұрғысынан ойлау қабілеті қалыптасады. Жақсы жазылған мәтін дайын жауап бермейді, керісінше оқырманды сұрақ қоюға итермелейді. Ол кейіпкерлердің әрекетін талдап, олардың салдарын саралауға үйренеді. Бұл ақпаратты жай қабылдаумен шектелмей, оны терең ой елегінен өткізуге мүмкіндік береді.
- Моральдық-этикалық бағыттар айқындалады. Оқиғадағы таңдау сәттері мен кейіпкерлердің мінез-құлқы жақсылық пен жамандық, әділет пен жауапкершілік ұғымдарын нақтылай түседі. Осының нәтижесінде оқырман өз ішкі құндылықтарын қалыптастырады.
- Мәдени көкжиегі кеңейеді. Әртүрлі халықтың салт-дәстүрін, тарихын немесе өмір салтын сипаттайтын шығармалар әлемге жаңа көзқараспен қарауға үйретеді. Мұндай таным мәдени төзімділікті арттырып, рухани байлық сыйлайды.
- Эмпатия дамиды. Кейіпкерлердің сезіміне үңілу, олардың ішкі күйін түсінуге тырысу – оқырманның басқаларды тереңірек түсінуіне ықпал етеді. Бұл қасиет күнделікті өмірде де үлкен маңызға ие.
- Жеке тұлғалық сәйкестік қалыптасады. Кітап оқи отырып, адам өзін кейіпкерлермен салыстырып, өз болмысын саралайды. Бұл процесc арқылы кім болғысы келетінін айқындайды.
Мұндай өзгерістер терең әрі ұзақмерзімді сипатқа ие, өйткені олар адамның ішкі құрылымына әсер етеді.
Кітаптың ықпалын дәлелдейтін мысалдар
Тарихта кітаптардың тек жеке адамдарға ғана емес, бүкіл қоғамға әсер еткен жағдайлары аз емес. Олар кейде ойлау жүйесін төңкеріп, жаңа қозғалыстардың бастамасына айналған.
Мысал ретінде келесілерді атауға болады:
- Рэй Брэдберидің «Фаренгейт бойынша 451 градус» романы сөз бостандығының құндылығын еске салып, цензураның қауіптілігін көрсетті;
- Лев Толстойдың «Соғыс және бейбітшілік» эпопеясы соғыс трагедиясын адам тағдыры арқылы ашып берді;
- Антуан де Сент-Экзюперидің «Кішкентай ханзадасы» ішкі тазалық пен рухани тереңдікке сенім ұялатты;
- Виктор Франклдің еңбектері ауыр сәтте де үміт пен мағынаны жоғалтпауға болатынын дәлелдеді;
- Джордж Оруэлл шығармаларында билік пен манипуляцияның қауіптілігі айқын суреттелді.
Бұл туындылар миллиондаған оқырманның дүниетанымына әсер етіп, олардың өмірге деген көзқарасын өзгертті.
Кітап – жай ғана ақпарат тасымалдаушы емес, адам санасын өзгерте алатын қуатты құрал. Ол көзқарасты кеңейтеді, ойлауды тереңдетеді, ішкі әлемді байытады. Оқу процесі адамның бойында түсіністік, сезімталдық және пайымдау қабілетін дамытады. Түрлі мәдениеттер мен идеялармен бетпе-бет келу арқылы адам әлемге жан-жақты қарай бастайды. Сондықтан жақсы кітаптың мәні – тек танымда емес, ол тұлғаның рухани өсуінде де жатыр.
