Жабайы табиғат әлемінде таңғаларлық құбылыстар аз емес, ал олардың ішіндегі ең тылсым әрі ежелгі өкілдерінің бірі – крокодилдер. Бұл жыртқыштар динозаврлар дәуірінен аман қалып, бүгінгі күнге дейін тіршілігін сақтап келеді. Сырттай қарағанда қарапайым көрінетін осы жануарлардың анатомиясы мен мінез-құлқы күрделі әрі бейімделгіш. Ғалымдар әлі күнге дейін олардың бойындағы ерекше қасиеттерді зерттеп, тың жаңалықтар ашуда. Төменде крокодилдер туралы қызықты деректер жинақталған, олар бұл тіршілік иелерінің қаншалықты ерекше екендігін көрсетеді.
- Крокодилдердің арғы тегі жер бетінде шамамен 200 миллион жылдан бері өмір сүріп келеді. Эволюция барысында олардың сырт келбеті аса өзгермегенімен, тіршілікке бейімделу қабілеті жоғары. Олар жер бетіндегі ең ежелгі ірі омыртқалылардың бірі саналады.
- Крокодил жүрегі төрт камерадан тұрады. Мұндай құрылым жүрек-қан тамыр жүйесін тиімді жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Бұл қасиет оларды құстар мен сүтқоректілерге жақындатады.
- Ірі түрлерінің өмір сүру ұзақтығы 70 жылдан асады. Ал тұтқында өсірілген кейбір дарақтар 100 жасқа дейін жеткен. Төмен метаболизм мен жақсы тін регенерациясы оларға ұзақ өмір сүруге көмектеседі.
- Жыныс инкубациялық температураға байланысты анықталады. Белгілі бір температурада аналық, басқа жағдайда аталық дарақтар пайда болады. Мұндай құбылыс – температура арқылы жынысты анықтау деп аталады.
- Тістер өмір бойы бірнеше рет жаңарады. Жоғалған немесе зақымданған тістің орнына жаңасы өсіп шығады. Бұл олардың қатты олжаны шайнауына мүмкіндік береді.
- Жақ сүйектерін жабу күші өте жоғары болғанымен, ашуға жауапты бұлшық еттері әлсіз. Сондықтан ауызды жабық күйінде ұстау оңай, ал жабылған кезде оны ашу мүмкін емес. Мұндай тепе-теңсіздік жыртқыштық мінез-құлықпен байланысты дамыған.
- Көзін «үшінші қабақ» деп аталатын жартылай мөлдір жарғақ қорғайды. Бұл жарғақ су астында көру қабілетін сақтап тұрады. Ол «су асты көзілдірігінің» қызметін атқарады.
- Мұрын тесігі, көздері мен құлақтары бастың үстіңгі бөлігінде орналасқан. Бұл оларды су астында тығылып жатып бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай орналасу тәсілі аңдып ұстау стратегиясында аса тиімді.
- Қозғалыс кезінде олар шапшаң жүзу мен ұзақ уақыт қозғалмай тұруды алмастырып отырады. Құйрығы суды итеріп, қозғалысқа серпін береді. Ал су ішіндегі үнсіздік олжаның сақтығын сейілтеді.
- Маңдай терісінде өте сезімтал рецепторлар бар. Олар судың ең кішкентай тербелісін де сезе алады. Бұл қараңғыда немесе лай суда аң аулауға мүмкіндік береді.
- Крокодилдер өзара дыбыспен қарым-қатынас жасайды. Әсіресе көктемде шағылысу кезінде жиі дыбыс шығарады. Еркектері үні арқылы өз күшін білдіреді.
- Аналық дарақ ұяны қорғайды және жұмыртқадан шыққан балаларын күтіп-баптайды. Көбінесе оларды ауыздарына салып, суға апарады. Мұндай мінез-құлық ұрпақтың тіршілік ету мүмкіндігін арттырады.
- Кейбір дарақтардың асқазанында тастар болады. Бұл тастар тағамды жақсы ұнтақтауға және суда тепе-теңдік сақтауға көмектеседі. Қажет болғанда олар тастарды қайтадан шығара алады.
- Кейбір түрлері қысқа қашықтықта жылдам жүгіруге қабілетті. Мұндай қозғалыс көбіне қауіптен қашу немесе суға жету үшін қолданылады. Бірақ ұзақ қашықтықта мұндай қарқын сақталмайды.
- Метаболизм баяу болғандықтан, ұзақ уақыт аштыққа шыдай алады. Олар апталап, тіпті айлап тамақ ішпей жүре береді. Бұл қасиет әсіресе ресурсы шектеулі ортада тіршілік етуге көмектеседі.
- Дене температурасын реттеу үшін күнге қыздырынып немесе суға сүңгиді. Олар сыртқы орта жағдайына қарай өздерін белсенді не бәсең күйде ұстайды. Бұл әдіс олардың энергияны үнемді пайдалануына сеп болады.
- Крокодилдердің сілекейінде бактерияға қарсы заттар бар. Бұл жарақаттанған жағдайда инфекция қаупін төмендетеді. Судың құрамында түрлі микробтар көп болғандықтан, мұндай қасиет өте маңызды.
- Тұзды суда өмір сүретін түрлерінде тіл астында арнайы бездер бар. Бұл бездер денеге түскен артық тұзды шығарады. Осылайша организм сусызданудан сақталады.
- Көптеген түрлер тұщы және жартылай тұзды суда тіршілік ете алады. Бұл экологиялық бейімділік олардың таралу аясын кеңейтеді. Түрлердің таралуы тарихи факторлар мен бәсекелестікке байланысты.
- Арқасындағы терісі сүйекті қалқанша тәрізді қатты құрылымнан тұрады. Бұл тері бронь секілді қорғаныс қызметін атқарады. Сонымен қатар дене жылуын реттеуге де қатысады.
- Түнде көру қабілеті күндізгіден жақсырақ дамыған. Көздің артқы қабатындағы арнайы қабат жарықты күшейтеді. Осы ерекшелік түнгі аң аулауға тиімді жағдай жасайды.
- «Крокодилдің көз жасы» деген тіркес нақты физиологиялық негізге ие. Тамақтану кезінде кейбір бездерден сұйықтық бөлінеді, бұл көз жасы сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ бұл эмоциямен емес, биологиялық үдерістермен байланысты.
Қорытындылай келе, крокодилдер – табиғаттың ерекше әрі ежелгі өкілдері. Олар бейімделу мен өмір сүру қабілетінің жарқын мысалы. Олардың өмір салты мен биологиялық ерекшеліктері әлі де көптеген ғылыми жаңалықтарға жол ашып отыр. Алдағы уақытта бұл жаратылыстар туралы тағы да тың деректердің ашылары анық.
