Аспан әлеміндегі құбылыстар ежелден адамзат назарын аударып келеді. Солардың ішінде күн тұтылуы – сирек кездесетін әрі әсерлі көріністердің бірі. Ай Жер мен Күннің арасына дәл түскен сәтте Күннің жарығы уақытша бөгеледі, ал Жердің кейбір бөлігінде таңғажайып қараңғылық орнайды. Бұл құбылыс ежелгі халықтар арасында түрлі наным-сенімдерге, аңыздарға себеп болған. Бүгінде күн тұтылуы ғылыми тұрғыдан толық түсіндірілсе де, оның табиғи сұлулығы мен құпияға толы көрінісі көпшілікті әлі де таңдандырып келеді. Назарларыңызға осы ғажайып құбылыс жайында сирек кездесетін деректер тізімін ұсынамыз.
- Күн тұтылуы Ай Жер мен Күннің ортасына дәл келгенде пайда болады. Бұл тек жаңа Ай фазасы кезінде ғана мүмкін.
- Толық күн тұтылуын Жердің тек белгілі бір тар аймағынан ғана көруге болады. Бұл жолақтың ені әдетте 250 шақырымнан аспайды.
- Бұл құбылыс бірнеше секундтан 7 минутқа дейін жалғасуы мүмкін. Ұзақ тұтылу Айдың орбиталық қашықтығына байланысты байқалады.
- Күн мен Айдың Жерден қарағанда шамамен бірдей мөлшерде көрінуі – толық күн тұтылуының басты себебі. Мұндай сәйкестік Күн жүйесіндегі басқа планеталарда кездеспейді.
- Айдың орбитасы сопақ болғандықтан, оның Жерден көрінетін көлемі әртүрлі болады. Егер Ай Күннен кішірек көрінсе, сақиналы күн тұтылуы байқалады.
- Жартылай күн тұтылуын әлдеқайда үлкен аймақтан көруге болады. Бұл кезде Ай Күннің бір бөлігін ғана жабады.
- Толық тұтылу кезінде ауа температурасы айтарлықтай төмендейді. Кейбір өңірлерде бұл айырмашылық 10 градусқа дейін жетеді.
- Айдың көлеңкесі Жер бетімен сағатына 2000 шақырым жылдамдықпен қозғалады. Сондықтан бұл құбылыс өте жылдам өтеді.
- Ежелгі заманда күн тұтылуы апаттың немесе жамандықтың белгісі деп есептелген. Көптеген халықтарда бұл Құдайлардың қаһары деп түсіндірілген.
- Күн тұтылуы туралы алғашқы ғылыми сипаттаманы көне грек ойшылы Фалес жасаған. Ол тіпті бір тұтылуды алдын ала болжай алған.
- 1919 жылғы атақты тұтылу Эйнштейннің салыстырмалылық теориясының дұрыстығын дәлелдеді. Жұлдыздардың орналасуы Күннің жанында қисайып көрінген.
- Бір өңірде толық күн тұтылуын қайта көру 375 жылда бір рет қана мүмкін. Бұл – орбиталар мен Жердің қозғалыс геометриясына байланысты.
- Жыл сайын Жер бетінде 2–5 күн тұтылуы болады. Бірақ олардың көпшілігі толық емес және шектеулі аумақта көрінеді.
- Күн тұтылуын көруге арналған арнайы көзілдіріктер қажет. Қарапайым көзілдіріктер ультракүлгін сәуледен қорғамайды.
- Күнді қауіпсіз бақылау үшін проекция әдісін қолдануға болады. Мысалы, қағаздағы кішкентай тесіктен жарық түсіру немесе айна көмегімен шағылдыру арқылы.
- Толық тұтылу кезінде Күннің тәжін көруге болады. Бұл – жұлдыздың сыртқы атмосферасы, ол күнделікті көрінбейді.
- Бұл сәтте құстар мен жәндіктер үнсіз қалады, тіпті түн келгендей әрекет етеді. Бұл әсер алғаш көрген адамға ерекше сезім сыйлайды.
- Ай Жерден жылына шамамен 3,8 см алыстап барады. Бірнеше миллион жылдан кейін толық күн тұтылуы мүлде болмайды.
- Кейбір күн тұтылуы ай тұтылуымен қатар жүреді. Бұл екі құбылыс арасы әдетте екі апта болады.
- Күн тұтылуы алғаш рет кинотаспада 1900 жылы түсірілді. Ол бейнежазба әлі де ғылыми мақсатта қолданылады.
- 2024 жылы XXI ғасырдағы ең ұзақ тұтылулардың бірі болады. Ол Солтүстік Америкадан көрінеді және 4 минуттан аса уақытқа созылады.
- Кейбір дәстүрлі діндерде күн тұтылу – тазарту мен рухани тынығу уақыты деп саналады. Бұл – рухани тәжірибенің бір бөлігіне айналған.
- Астрономдар күн тұтылуын бақылау үшін арнайы экспедициялар ұйымдастырады. Олар бұл құбылысты тамашалау үшін шалғай аймақтарға барады.
- Тұтылу кезінде ғалымдар Күннің тәжін, магнит өрістерін зерттейді. Бұл жұлдыздың мінез-құлқын түсінуге көмектеседі.
- Ежелгі Қытайда күнді «жұтып жатқан айдаһарды» үркіту үшін барабан ұрып, дауыс көтерген. Бұл – тұтылудан қорғану ырымы ретінде қолданылған.
- Күн тұтылуы ғасырлар бойы суретшілерді, жазушыларды және философтарды шабыттандырған. Олар бұл көріністі өнерде құпия мен қайта жаңғырудың нышаны ретінде бейнелеген.
Күн тұтылуы – табиғаттың адамды таңғалдыруға қабілеттілігінің дәлелі. Ғылыми тұрғыдан түсіндірілгенімен, бұл құбылыс эмоциялық әсерімен де құнды. Ол бізді көкке көз тастап, Әлемнің кеңдігі мен ғажаптығын сезінуге итермелейді. Мұндай көріністі көру – тек көрініске куә болу емес, сонымен қатар ғаламның үйлесімімен сырласу сәті.
